Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Heusden
Den 5den Mei 1899 bezocht ik deze gemeente; ik reed van ’s Bosch over Vlijmen, Nieuwkuyk, Drunen en Elshout naar Oudheusden, alwaar ik ontbeet in de herberg van Vrijns (tegenover den tuin van den Griffier); vandaar naar Heusden; om vervolgens over Herpt, Haarsteeg en Vlijmen naar Den Bosch terug te keeren.
Ik vond op het Raadhuis B. en W. met den secretaris; na wat met de Heeren gepraat te hebben, gaf ik audientie aan den Kantonrechter (Van Daalen Wetters) en aan eene arme vrouw Westhoff. Daarna ging ik met B. en W. wandelen; ik nam de nieuwe haven, welke Heusden van het Rijk heeft gekregen, in oogenschouw, en kon constateeren, dat de gemeente zich daaraan groote kosten zal moeten getroosten, alvorens die bruikbaar is.
Vervolgens gingen wij naar de openbare school, alwaar we anderhalf uur bleven; ik hoorde daar met genoegen de les van het sinds 1 September 1898 werkzaam zijnde hoofd der school (die daar kwam, zeer tegen den zin van den Burgemeester Honcoop); het onderwijs scheen echter in vroegere jaren wel wat verwaarloosd; over veel onwetendheid der kinderen in de hoogste klasse stonk ik letterlijk verbaasd.
Ten huize van den burgemeester gingen we toen een glas portwijn drinken, waarna ik naar ’s Bosch terugkeerde. Administratie van secretaris en ontvanger waren voortreffelijk in orde.
Den 29 Mei 1903 kwam ik weer in Heusden; ik was tevoren nog in Herpt geweest. B. en W. deelden mij mede, dat de bevolking langzaam achteruit ging, wat het zielental betreft. Ze schreven dat daaraan toe, dat de menschen, die zich in verband met de werken voor de Maasmond verlegging in Heusden gevestigd hadden, weer vandaar weg trokken, nu het werk gedaan was.
20% gedwongen huwelijken; 2% onwettige geboorten. Bij periodieke aftreding van den raad is er gewoonlijk geen stemming. Bij vacature daarentegen wel. Eigenlijke partijen zijn er volgens B. en W. in Heusden niet. De verkoop van gronden aan eene schuttersgilde geschonken door Vrouwe Johanna Hertogin van Brabant, schijnt de gemoederen zeer verdeeld te houden. Ik woonde, toen ik B. en W. daarnaar vroeg, eene onaangename discussie bij tusschen den wethouder Verhoeven en den burgemeester Honcoop. De godsdienst schijnt daarbij eene groote rol te spelen; wat Honcoop ter verdediging van dien verkoop aanvoerde, scheen mij weinig afdoende. Honcoop maakte daarbij op mij geen aangenamen indruk.
 De oude stadshaven van Heusden in westelijke richting, 1895 (foto: collectie Salha) |
Volgens de gezondheidscommissie te Heusden is het drinkwater slecht; men gaat nu naar water boren; de kosten van eene boring tot 50 Meter berekende men f. 400 te zullen bedragen. B. en W. verwachten, dat als de Maasmond opengaat het Rijk de tegenwoordige haven dicht zal spuiten, en dat het Rijk dan eene oude verzande haven zal uitdiepen, vergrooten en tot vluchthaven zal aanleggen. Alles en alles te samen zou de gemeente dan wellicht een f. 400 te betalen hebben.
Men was zeer tevreden over de wijze, waarop door het Rijk de gemeente op allerlei manieren was geholpen; men schatte wat op die manier verkregen was, op eene waarde van f. 30.000 á f. 40.000. De godshuizen in Heusden betalen de 2 doctors; ieder krijgt f. 500; de vroedvrouw krijgt f. 300; aan medicamenten betalen de godshuizen jaarlijks bovendien van f. 600 tot f. 900. De godshuizen hebben over eene jaarlijksche inkomst van ± f. 15.000 te beschikken. Voor dat geld besteden ze ouden van dagen in het Roomsche of het Protestantsche gasthuis; verder bedeelen ze wekelijks de armen. De godshuizen vervullen feitelijk de taak van een algemeen armbestuur.
Gedwongen winkelnering is in Heusden niet bekend; armoede wordt daar niet geleden. Herhalingsonderwijs werd tot nu toe niet gegeven. Wegens overtreding van de leerplichtwet moesten een pr verbalen worden opgemaakt, schoolverzuim komt nu zoo goed als niet meer voor.
Vooral als de Maasmond open zijn zal, meent men dat de directe tramverbinding met Tilburg aan Heusden groote voordeelen zal brengen. Men verlangt sterk naar de opening van den Maasmond, ook in het belang van de aan weerskanten van de rivier liggende polders. Vooral de inlaatduiker in den Zuiderbandijk te Herpt is voor de geheele streek van onberekenbaar nut. Men hoopt blijkbaar bij gelegenheid van de doorgraving van de dijk te Aalburg de Koningin in Heusden te zullen zien.
Audientie verleend aan Dr. Alma, den voorzitter van den gezondheidscommissie in Heusden; hij kwam eenvoudig zijne opwachting maken, en vroeg vermeerdering van het getal leden zijner gezondheidscommissie van 5 tot 7.
 De Steenweg met gezicht op Heusden. De foto is gemaakt vanuit het westen. Het bruggetje loopt over het Oude Maasje, 1900 (foto: collectie Salha) |
Den 29 April 1907 kwam ik weer in Heusden; ik reed er vanuit Den Bosch heen; bezocht vervolgens nog Drunen en keerde toen naar Den Bosch terug. Ik verleende audientie aan den cand. notaris Beuningh; en aan de ambtenaren ter secretarie Honcoop en Bluyssen; zij allen kwamen eenvoudig hunne opwachting maken. Een zekere Leyten (slager-herbergier) kwam vragen, dat de vergunning van zijn vader op hem mocht worden overgeschreven; het gemeentebestuur had hem gezegd, dat zulks niet kon geschieden, dan wanneer hij eene tweede vergunning aankocht.
De voorzitter van de gezondheidscommissie, dr. Alma deelde mede, dat zijne Commissie langzamerhand meer begon gedaan te krijgen dan in het begin; dat hij daardoor meer het gevoel had, met vrucht werkzaam te zijn; maar dat er altijd nog veel gedaan kon worden, wat niet gedaan werd: zoo bijv. was het drinkwater in de Werken en in Baardwijk bepaald heel slecht; in beide gemeenten lagen buizen van eene waterleiding, nl. van Werkendam en van Waalwijk; desniettegenstaande werkten de Werken en Baardwijk niet mede, om het drinken van waterleidingwater verplichtend te stellen.
Dr. Alma vroeg eene provinciale subsidie voor eene door “het Nut” op te richten teekenschool; hem gezegd, dat daar wel geen kans op zou zijn: de provincie subsidieerde gemeentelijke teekenscholen, in verhouding tot het bedrag dat blijkens de gemeentelijke rekening aan die school ten koste gelegd was; eene andere wijze van subsidieeren kende de provincie niet. Naar mijne meening zou er weinig kans zijn, dat de provincie eene particuliere teekenschool zou subsidieeren.
Van B. en W. vernam ik, dat men gegronde hoop had op het tot stand komen van eene scheepstimmerwerf; er was eene kleine fabriek van verschillende werktuigen opgericht; deze had aan Heusden voor f. 8.000 een terrein te koop gevraagd; de gemeente was daar op ingegaan. Overigens had Heusden nog weinig geprofiteerd van de Maasmondverlegging; zelfs de tram had nog geen aansluiting gezocht met den tramhaven.
De rioleering van de gemeente is veel verbeterd door de overkluizing van “de Demert”; met iederen vloed kan meer Maaswater door die rioleering leiden, en de riolen dus schoonspoelen. Men heeft slechts ééne pomp met goed drinkwater, nl achter het Raadhuis; in 1906 trachtte men eene tweede put te boren; men ging tot 96 voet, maar kreeg geen behoorlijk water; de kosten bedroegen ± f. 250. Dit jaar had men geen geld; het volgende jaar hoopte men weer te gaan boren op eene andere plaats.
 2e Klas van de lagere school in de Roomsche Kerkstraat, omstreeks 1910 (foto: collectie Salha) |
Den 23 April 1910 kwam ik, na Oud Heusden bezocht te hebben, weer in Heusden. Eene uitnoodiging om bij hem te komen ontbijten had ik aangenomen, zoodat ik bij den burgemeester om 12.45 afstapte. Behalve den Heer Honcoop ontmoette ik te zijnen huize diens vrouw en jongste dochter, een aardig meisje van een jr of 20. Er was een prachtig dejeuner aangericht, veel te luxueus; vele gerechten, een keur van wijnen; mooie bloemen. Het ongelukkig gevolg daarvan was echter, dat het langer duurde, dan ik had kunnen veronderstellen, en ik een uur te laat op het Raadhuis kwam, alwaar de wethouders en de menschen voor de audientie mij zaten te wachten.
Ik begon, met audientie te geven, zoodat zij, die zich daarvoor hadden aangemeld, ten gevolge van mijn dejeuner een half uur op mij hadden gewacht. De wethouders, die ik ná de audientie eerst ontving, hadden toen echter vijf kwartier zitten wachten! Zeer onaangenaam, maar ik had toch ook niet midden onder het dejeuner kunnen opstaan!
Het Raadhuis is opgesierd met allerlei goederen, afkomstig van het College van Oude Schutters van den voetboog van St. Joris. Toen die oude gilde werd opgedoekt heeft men die schilderijen enz. aan het Rijk gegeven, en heeft het Rijk alles weer in bruikleen aan Heusden afgestaan, en door Mr. Van Riemsdijk op het Raadhuis laten ordenen. Omdat er voortdurend eene onaangename verhouding bestond tusschen de leden van St. Joris, heeft men de bestaande vacaturen niet meer aangevuld, het gilde opgeheven, en de bezittingen onderling verdeeld; naar men zegt, zouden die bezittingen ± f. 60.000 bedragen hebben; Verhoeven gaf zijn part aan den deken van Heusden, om dat naar beste weten te besteden; Malingré, Honcoop en Verhagen staken hun part in de zak!
Toen het bekend werd, dat het gilde van St. Joris zou worden opgeheven, hebben Leidsche studenten een automobile tocht naar Heusden gedaan, om te trachten, het verdeelen van den buit te voorkomen, en St. Joris in stand te houden. Zij bereikten natuurlijk niets anders, dan dat zij den Heer Honcoop erg onaangenaam waren; de verdeeling ging door!
Ten gevolge van de verbetering van den Demer, is Heusden thans vrijwel heelemaal gerioleerd; die rioleering moet uitstekend voldoen. Het kostte moeite om in Heusden goed drinkwater te krijgen; op ééne plaats werd 105 M. diep geboord; zonder succes. Nadien vond men op eene andere plaats op 40 M goed drinkwater, en maakte de gemeente twee pompen; twee particulieren: de apotheker Stal, en de Gebrs. Mol deden evenzoo. Op de begrooting van 1910 is geld uitgetrokken voor een derde gemeentepomp.
Behalve de bekende drukkerij van Veerman zijn er nog twee drukkerijen in Heusden, nl. van Wuijsten, en van de weduwe Meerburg; vooral de laatste moet nog al van belang zijn. De vroegere bekende groentenmarkt heeft thans niet veel meer te beteekenen; door vreemde kooplieden wordt daar niet meer gekocht. In plaats van de scheepstimmerwerf, die fout ging, is er thans eene nieuwe scheepstimmerwerf opgericht door de Heeren De Haan en Alta; er wordt met 80 man gewerkt. Men heeft groot vertrouwen in de bekwaamheid en de energie van deze heren, en denkt, dat zij het wel zullen bolwerken.
Door de Heeren Verhagen en Oven zal een conservenfabriek worden opgericht op het terrein van den tramhaven; daarvan verwacht men veel voordeel voor de gemeente. De zuivelfabrieken in Herpt en in Genderen doen veel kwaad aan de winkels in Heusden. Vroeger werd er veel boter aan de winkels geleverd, en met winkelgoederen betaald. Zoolang de haven te Waalwijk aan hare bestemming blijft beantwoorden, is er geen kans, dat de tram verbinding zoekt met de tramhaven, tot verscheping of inlading van goederen.
Burgemeester wil geen verhooging van jaarwedden der veldwachters, tenzij de Heeren het politiediploma halen; bij behandeling begrooting 1910 wilde de Raad hem die salarisvermeerdering opdringen. Sinds een jr of drie betalen de Godshuizen alle verplegingskosten van krankzinnigen; gemeente betaalt niets meer.
 Scheepswerf 'De Haan en Oerlemans'. Schip 'Thisted', Zeestoomschip, 1917 (foto: collectie Salha) |
Den 13 Augustus 1915 kwam ik weer in Heusden; tevoren was ik in Almkerk geweest. Ik kwam per auto uit Den Bosch. De scheepstimmerwerf gaat thans goed; zij staat onder directie van De Haan en Oerlemans, bekwame, vakkundige menschen, tevens goede kooplieden. Zij geven aan ruim 60 menschen werk en brood.
De conservenfabriek onder Verhagen en Oven ging over den kop. Zij ging over in handen van v. der Poulle, een Belg, die met veel energie het bedrijf leidt. Op het moment worden vooral princesseboontjes ingemaakt, gekweekt in Vlijmen, Haarsteeg, Nieuwkuyk en Oudheusden, maar vooral in Zeeland en Holland. Aan het afrangen van die boontjes verdienen velen een goed daggeld; het werk gebeurt aan huis bij de menschen, zoodat vrouwen en kinderen daaraan kunnen helpen.
De Vicinaux maakt thans gebruik van de tramhaven; dagelijks komen drie booten aan; en tevens vele schepen. De tramtreinen hebben dikwijls 12 wagens met vrachtgoed. Men is nog steeds zeer dankbaar, dat de Demer overkluisd is; dagelijks wordt het vloedwater daar tweemaal doorgespoeld zoo dat er heel geen vuil achterblijft. Het drinkwater laat nog steeds te wenschen over; ééne gemeentepomp geeft uitstekend water; eene, die achter het gemeentehuis, geeft drinkbaar water, maar eenigszins ijzerhoudend; gemeente sloeg nog twee nortonputten, waarvan het water echter onbruikbaar bleek.
Tijdens de mobilisatie is Heusden met 250 man soldaten belegd, terwijl bovendien een detachement van 25 man de brug moet bewaken. De soldaten zijn goed gedisciplineerd; zij schijnen tevreden; men heeft heel geen last van hen. De Belgische vluchtelingen zijn allen weer weg; meestal terug naar België; men sprak over hen met veel lof.
Den 11 Augustus 1919 bezocht ik per auto vanuit Waalwijk de gemeenten Dussen, Rijswijk en Heusden. De laatste Raadsverkiezing bracht hier eene Katholieke meerderheid; twee nieuwe Raadsleden werden gekozen; beiden Katholiek. De scheepstimmerwerf van De Haan en Oerlemans bloeit sterk; de beide firmanten ieder voor f. 96.000 in de Rijksinkomstenbelasting aangeslagen. Deze werf trekt veel arbeidskrachten; dientengevolge woningnood; B. en W. voelen er niet veel voor, daarin door gemeente te laten voorzien. De Directie koopt, als daarvoor gelegenheid is, eene groote burgerwoning, en laat die dan tot arbeiderswoningen verbouwen.
Men heeft geen bepaalde meening over de vraag, of een locaalspoor langs de Oude Maas, dan wel langs de Bergsche Maas moet loopen; voor Heusden zelf zijn de beide richtingen vrijwel gelijk. Heusden heeft eene bezwarende concessie gegeven voor de levering van gas; het contract loopt nog 30 jaren; doordat de fabriek versleten is, en de vennootschap geen beste zaken maakt, hoopt men van het contract af te komen en elektriciteit van de provincie te kunnen betrekken.
 Militairen op de Botermarkt met op de achtergrond het oude stadhuis, 1914 (foto: collectie Salha) |
B. en W. waren dankbaar voor de vele inkwartiering tijdens de mobilisatie; de inwoners hadden daarvan finantieel veel voordeel genoten. De twee veldwachters slecht bezoldigd: f. 700 en f. 750 men wil hun salaris wel wat verbeteren, maar toch niet op een behoorlijk peil brengen: zij hebben geen politiediploma, en zijn als politiemannen niet veel waard.
De rijke godshuizen steunen gemeente zooveel mogelijk: zoo betalen zij voor gemeente de kosten van verpleging van krankzinnigen; en in 1918, toen in Heusden eene typhusepidemie heerschte – 125 gevallen – alle kosten van verpleging, verzorging, ontsmetting enz. enz.
De conservenfabriek ligt vrij wel stil; de directeur – Van der Poulle – is overleden; het schijnt, dat het bedrijf niet gecontinueerd zal worden. De uitgever Veerman is bezig zijn zaak te liquideeren; met niets begonnen, heeft hij thans een goed fortuin = f. 16000 aanslag hoofd. omslag. Nog 700 à 800 Meter van den Demer is een open riool; moest noodzakelijk gerioleerd. Sinds de opening van het Wilhelminakanaal heeft de tram De Vicinaux te Heusden geen aansluiting meer met de vrachtvaart per scheepsgelegenheid; sluit thans aan op bootverkeer te Waalwijk.
Den 6den Augustus 1923 bezocht ik Heusden en Herpt. De Raadsverkiezing liep zonder veel strijd af; er kwam een nieuw Raadslid, Cox, een broer van het strijdlustige Raadslid Cox uit Oss. De beide wethouders worden zeker herkozen. Aan woningbouw deed de gemeente niet.
De scheepstimmerwerf De Haan en Oerlemans kocht oude huizen op en richtte die in tot arbeiderswoningen, en bouwde ook zelf nieuwe arbeiderswoningen; in het geheel kwamen op die manier 77 woningen in Heusden tot stand en 13 in Herpt; de werf heeft daaraan op het moment een reuzenstrop; de werf is ingericht voor 400 arbeiders; op het moment werken er 50 à 60. Met Rijkspremie werden geen woningen gebouwd.
Volgens B. en W. werkt de vleeschkeuring nuttig, de warenkeuringsdienst zeer nuttig. De gasfabriek heeft voor 6 jaar concessie; levert gas voor 15 cnt de M3. Men wil de gasfabriek houden; de menschen kunnen het kookgas niet missen. Er komt dus geen electriciteit.
De Vicinaux doet veel moeite het publiek te gerieven; men rijdt thans in een uur naar Den Bosch; vroeger deed men daarover anderhalf uur. Er is een mooi oud archief, behoorlijk beschreven en geordend; ik kreeg een exemplaar van den tweeden druk.
Het kantongerecht is in het Raadhuis gevestigd; het Rijk betaalt f. 300 huur. De Godshuizen vergaderen op het Raadhuis, en betalen daarvoor f. 150 per jaar. Men is zeer en peine, dat het kantongerecht waarschijnlijk zal worden opgeheven, en gevoegd bij Gorinchem!
De openbare school is te klein en geheel versleten; de jongste klasse is onder gebracht in een lokaal van het Raadhuis! Het is mogelijk, dat er eene Protestantsche bijzondere school zal gevraagd worden. Daarom doet men aan de openbare school voorloopig niets.
De Demer is niet gerioleerd; bij laag water is waterverversching onmogelijk; dan is het een echte stankboel! Rioleering is onmogelijk; daarvoor zou veel grond noodig zijn; die is nergens te krijgen. Bij Maasmondverlegging was er volop grond te krijgen; toen heeft Honcoop de zaak tegengehouden; zijn tuin werd door de Demer afgesloten, en zou dan open zijn komen te liggen. Veel werkeloozen; voorloopig worden zij nog door de Godshuizen verzorgd; de Godshuizen kunnen dat nog misschien een jaar volhouden. Werkverschaffing bestaat er niet. De boekdrukkerij van Veerman wordt thans gedreven door diens weduwe.
Gezicht op de Demer, 1930 (foto: 
