Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Waalre
Den 14 Augustus 1899 bezocht ik deze gemeente; ik reed van Eindhoven over Aalst naar Waalre; vandaar terug over Aalst naar Valkenswaard, waar ik ontbeet in de herberg van Bots; vervolgens over Dommelen en Westerhoven naar Riethoven; daarna over Steensel en Eersel naar Duizel, om ten slotte langs Eersel, Steensel, Veldhoven en Gestel naar Eindhoven terug te keeren.
Op het raadhuis vond ik den burgemeester, den wethouder Van Mierlo, en het raadslid Karsmakers, broeder van den ontvanger; de wethouder Van Dijk was niet gekomen, omdat diens broeder juist op denzelfden dag begraven werd.
Ik begon, met na te gaan of men gevolg had gegeven aan de opmerkingen, waartoe het administratief onderzoek, bij mijn vorig bezoek ingesteld, had aanleiding gegeven. Over het algemeen genomen was zulks het geval.
Ik vernam van B. en W. dat het over het algemeen te Waalre zeer goed ging; dit was het gevolg van de zich in die gemeente ontwikkelende industrie: de sigarenfabriek van Swane en Zonen, alwaar ± 100 menschen werken, en de breierij van wollen stoffen van Boost en Van Moorsel, welke aan ± 30 menschen werk geeft. Waar de bevolking van Waalre slechts ± 900 zielen telt, daar moet het geld, dat door de fabrieken onder de menschen komt, wel zijn weldadigen invloed doen gevoelen; over het algemeen heerschte er welvaart in Waalre; armoede was er onbekend.
Voor een gedeelte is dit te danken aan den goeden geest der bevolking; geen enkel fabrieksarbeider, die ’s Zaterdags niet het volle werkgeld aan zijne ouders, of aan zijne vrouw afdraagt. Wanneer er een zou zijn, die zijn loon zou willen behouden en bijv. kostgeld aan zijn ouders zou willen uitkeeren, dan zou hij te Waalre met den vinger worden nagewezen, en vermoedelijk “gedaan” krijgen op de fabriek, waar hij werkte.
Toen ik in Augustus 1895 Waalre bezocht, bestond er eene uiterst gespannen verhouding tusschen het gemeentebestuur, en het hoofd der school Sloots. Deze laatste was nl. door den Raad ontslagen; G.S. vernietigden dat raadsbesluit, omdat, naar hun oordeel, het ontslag niet gemotiveerd was. Daardoor waren destijds in Waalre twee partijen ontstaan; Sloots, gesteund door zijne machtige familie, door de firma Swane enz. eenerzijds, en het gemeentebestuur anderzijds; men kreeg zelfs scheuring in de harmonie, waaruit twee harmoniën ontstonden. Gelukkig was de strijd nu vrijwel beëindigd; de verhouding van Sloots tot het gemeentebestuur was weer goed; er bestonden nog wel twee harmoniën, maar de menschen liepen nu over en weer, zoodat de verdeeldheid spoedig tot het verleden zal behooren.
Aan den weg van Eindhoven naar Valkenswaard ligt onder Waalre het buitengoed “Treeswijk”; het stond op het oogenblik te huur. Naar ik van B. en W. vernam zal er ± 100 H.A. grond bij hooren; het is eigendom van den Heer Cuypers uit Ginneken; diens moeder was eene Jufvrouw “Van Veldhoven” en kwam uit Waalre. Treeswijk behoorde aanvankelijk (in 1830) aan Mr Van Veldhoven, den president van de rechtbank te Eindhoven. Deze had drie zoons en eene dochter; een zoon was rijksontvanger te Aarle Rixtel; later, toen zijne moeder weduwe was, bewoonde hij met haar Treeswijk. Zij stierven kort na elkaar.
Een tweede zoon was procureur aan de Eindhovensche Rechtbank; hij had niet gemoord of gestolen, maar had verder van alles uitgevoerd; hij was een echte schuinsmarcheerder, toen Pater Bernhardt te Eindhoven eene missie kwam geven; hij bekeerde zich toen en werd Jesuit. De derde zoon misdroeg zich ook; hij heeft zich van kant gemaakt, zooals de eene lezing luidt; hij leeft nog, terwijl een ledige kist quasi met zijn corpus begraven is volgens de andere lezing.
Den 2 Juli 1903 kwam ik weer in Waalre; van Eindhoven reed ik er via Aalst heen; ik nam toen den zandweg naar Mereveldhoven, en vandaar weer den zandweg naar Zeelst, om Oerle te bereiken, welke gemeente ik ook bezocht. Geen onwettige kinderen, geen gedwongen huwelijken, geen processen-verbaal wegens openbare dronkenschap, van tijd tot tijd een verbaal wegens overtreding politieuur in de herbergen.
 Schoolhoofd Petrus Sloots, ca. 1912 (bron: RHCe) |
De aftredende raadsleden zijn juist bij candidaatstelling herkozen; de partijschap ten gevolge van de geschiedenis Sloots behoort gelukkig tot het verleden. Zelfs de twee harmonien geven van tijd tot tijd gezamenlijk eene uitvoering. De raadsleden wonen mooi verdeeld over de gemeente: de wethouder Karsmakers woont te Hoogstraat; de wethouder Van Mierlo op Heuvel; Swinkels woont te Loon; Swane, v.d. Weyden en burgemeester Tops wonen in de kom; terwijl het raadslid v.d. Moosdijk te Heuvel woont, kort aan de grens van Veldhoven.
De heele gemeente is Roomsch, behalve de stationschef met diens familie, en de tegenwoordige bewoners van Treeswijk, die Protestant zijn. De burgemeester van Dommelen (Bijnen) was hier tot 1902 secretaris; hij liet de zaak bijhouden door v.d. Ven, den tegenwoordigen secretaris, zoon van wijlen den burgemeester van Best; in 1902 zeide hij aan den burgemeester, dat hij niets aan het secretariaat hechtte, en dat v.d. Ven wel bekwaam was om secretaris te zijn. Volgens Tops wilde hij v.d. Ven secretaris laten worden, en dezen dwingen een gedeelte van zijn tractement aan hem (Bijnen) af te geven. Tops voorkwam Bijnen, en liet door den Raad v.d. Ven benoemen, vóórdat deze zich door beloften aan Bijnen gebonden had.
De gemeente heeft veel eigendommen ± 475 H.A.; men zal in het klein een proef nemen om natuurweiden aan te leggen; voor ontwatering van het terrein is het noodig een afvoersloot te maken van 450 M.; het graven kost f. 0,14 per M1. Men handelt op advies van de Heide Maatschappij; onder deskundige leiding zal men de natuurweide aanleggen; voorloopig (om de kosten) niet meer dan ½ H.A. Zou de proef mislukken, dan is er niet veel verbeurd; dan bezigt men het terrein voor den aanleg van bosch (canada’s).
Ik heb er sterk op aangedrongen om een uitgebreid register in zake de gemeenteëigendommen te doen aanleggen; daarin moet dan aangeteekend worden wanneer iets ontgonnen is, hoeveel dat gekost heeft, enz. enz.; nu wist men niet te zeggen of men 75 H.A. dan wel 125 H.A. dennenbosch rijk was. De jacht op de gemeente-eigendommen is voor f. 105 in handen van den Heer Swane; deze heeft twee gardes; de jacht moet zeer mooi zijn.
Men klaagt zeer over den slechten toestand en de groote onderhoudskosten van den weg Aalst-Waalre; de weg is volgens B. en W. zonder behoorlijk toezicht aangelegd; bovendien zijn de keien veel te klein. Aan B. en W. in overweging gegeven het onderhoud van de waterleidingen voor rekening van de gemeente te nemen; B. en W. hadden daar wel ooren naar. De algemeene begraafplaats ligt onder den toren, naast de Roomsche en de Hervormde begraafplaats.
 Veldwachter Van der Waarden tijdens zijn diamanten ambtsjubileum, 1908 (bron: RHCe) |
Sterk aangedrongen op het behoorlijk geven van gelegenheid tot vaccinatie; in 1901 waren slechts 5 vaccinaties geschied. Gemeenteveldwachter trad in 1848 in functie; hij is nu ruim tachtig jaar oud; gelukkig dat het publiek te Waalre zeer rustig en goed gezind is, en dat er bijna nooit vreemden komen! Hij moest met mij mede, om den zandweg naar Mereveldhoven te wijzen; ik moest hem in mijn rijtuig nemen, omdat hij niet in staat was het rijtuig bij te houden terwijl de paarden stapten!
Herhalingsonderwijs werd tot nu toe niet gegeven; het werd door niemand gevraagd; wegens schoolverzuim werden de ouders een pr malen voor de Commissie geroepen; processen-verbaal behoefden deswege niet te worden opgemaakt. Armoede wordt in Waalre niet geleden; het armbestuur moet de verpleging betalen van 3 verpleegden in het liefdehuis te Zeelst (f. 360, en van 1 verpleegde te Budel f. 100). Mocht dat lang duren, dan zullen de fondsen van het armbestuur het hard te verantwoorden krijgen; die bedragen gemiddeld niet heel veel meer dan f. 350. Gedwongen winkelnering komt in Waalre niet voor.
Audientie verleend aan een oud manneke, Van Til, die vraagt, dat zijn kleinzoon, tevens zijn kostwinner met groot verlof mag gezonden worden; door den secretaris van Waalre te zijnen behoeve een request laten schrijven.
Den 18 Maart 1907 kwam ik weer in Waalre; vanuit Den Bosch had ik eerst Stratum bezocht en daarna Aalst; te Aalst Waalre nam ik ’s avonds weer den trein naar Den Bosch. Voor de audientie had zich niemand aangemeld; ik vernam van B. en W. dat thans weer de beste verhouding bestaat tusschen het Gemeentebestuur en het schoolhoofd Sloots; van de vroegere moeielijkheden waren dus heel geen onaangename verhoudingen in de gemeente achter gebleven.
De moraliteit van de bevolking blijft groot; geen drankmisbruik, geen gedwongen huwelijken, geen onwettige geboorten, geen abnormaal groote kindersterfte. De arbeiders geven hun geheele weekloon nog aan hunne ouders af. Of er gedwongen winkelnering bestaat? Ik weet het niet; B. en W. zeiden wel van niet, maar toch gaven hunne antwoorden mij den indruk, dat in dat opzicht de toestand te Waalre niet heelemaal zuiver is.
 Ontginnen door middel van diepploegen (bron: RHCe) |
Woningen zijn over het algemeen voldoende; maar het beschikbare aantal is niet groot; de Heer Swane bouwde er voor eenigen tijd een achttal, maar nóg zijn er te weinig. In 1904 heeft men een proef begonnen met den aanleg van natuurweiden; 5½ H.A. werden toen aangelegd; de proef is prachtig geslaagd; van de f. 1.500 welke werden uitgegeven is f. 800,- nog onafgelost; en dat, terwijl ook de renten uit de opbrengst werden bestreden! Men is thans voornemens, om met den aanleg voort te gaan; men heeft nog volop terrein beschikbaar! Men juichte het toe, dat het nieuwe provinciale reglement het onderhoud der waterleidingen bij de gemeente bracht, al ontveinsde men zich niet, dat daaruit aanvankelijk voor de gemeente finantieele bezwaren voortsproten.
Wethouder Van Mierlo is thans 88 jr oud. De oude veldwachter (84 jr) doet nog steeds trouw dienst; de menschen zijn zeer bang voor hem, om zijn leeftijd wordt hij gerespecteerd, en heeft hij nooit gewelddadig verzet te overwinnen. Secretaris Van de Ven had een uitgewerkte staat gemaakt van de ontginning der natuurweiden; hem opgedragen, zoo’n staat te maken van alle gemeentelijke bezittingen.
Den 28 April 1911 bezocht ik Waalre, Aalst en Gestel. Aan het station Aalst-Waalre vond ik mijn rijtuig. ’s Avonds keerde ik via Eindhoven naar Den Bosch terug. Wethouder Van Mierlo is 92 jr oud; hij is zeer gehecht aan zijne waardigheid; hij wordt echter doof, en daarom wil men hem in 1911 uit den Raad gooien. Gewaarschuwd, dat men zulks moet voorkomen; als hij niet herkozen zou worden, dan moet men hem zulks mededeelen, opdat hij zich voor een échec kan behoeden, door tijdig te bedanken.
Het plein, waaraan ook het Raadhuis ligt, is juist zeer netjes aangelegd op kosten van de aanwonenden, die daarvoor f. 276 te samen brachten; het zal later ook op hunne kosten onderhouden worden. Het plein is en blijft echter eigendom van de gemeente. De aanleg geschiedde naar een plan van den burgemeester van Bergeyk, en werd ook door dezen uitgevoerd.
Het gaat goed in Waalre; de industrieelen Swane, Van Dijck, Manders en firma Boost en Van Moorsel verdienen veel geld, en betalen voor Waalre goede loonen; de ingezetenen, ook de arbeidende stand, bleven eenvoudig. De menschen wonen meestal op hun eigen; als ze gaan trouwen, geven de fabrikanten het benoodigde geld voor den bouw van eene woning tegen 4%; de menschen kunnen aflossen, naarmate het hun schikt.
Men wil een keiweg leggen naar Veldhoven en naar Mereveldhoven; raming f. 112.000; men rekent op een zeer belangrijk subsidie van de provincie. Men was in onderhandeling met de Peelcentrale voor electrisch licht en kracht; sinds de provincie zich de zaak aantrok, werden de onderhandelingen geschorst.
Van den Broek, hoofd der school te Zes Gehuchten heeft de landbouwakte; hij gaf een tweejarigen cursus te Waalre, welke door 25 boeren met groote belangstelling werd gevolgd; de goede resultaten zijn thans reeds zeer goed merkbaar.
Men heeft veel gronden; daarvan werden 8 H.A. op langen termijn uitgegeven tot aanleg tot natuurweiden; bovendien werden door gemeente 32 H,A, tot natuurweiden aangelegd, waarvan de finantieele resultaten zeer gunstig zijn; per H.A. kostte dat van f. 200 tot f. 250. Langs de weiden plantte men 1.700 canada’s, waarvan de kleinste helft zeer goed groeit; van de rest komt niet veel te recht. Men heeft 30 à 35 H.A. dennenbosch; de mast wil niet groeien; zelfs op bouwland, met mast beplant, doet deze het slecht.
Ook hier doet het water veel schade; men kon in 1910 slecht de waterleidingen schoon vegen, omdat het water te hoog was. Gemeente heeft steeds buizen enz. in voorraad; heeft een boer er noodig tot herstel van duikers of schoren, dan kan hij steeds bij de gemeente te recht.
Naar mijne meening treedt gemeentebestuur niet voldoende op tegen schoolhoofd Sloots; deze maakt jongelui klaar voor de posterijen, voor ambtenaar S.S.; hij heeft geen tijd om herhalingsonderwijs te geven, en nu bieden zich daarvoor natuurlijk geen kinderen aan. Gedwongen winkelnering komt in Waalre niet voor; wel bestaat er omgekeerd een drukke coöperatieve winkel van het werkvolk. In geval van ziekte wordt bedeeld uit ziekenfondsen, door werkgevers en arbeiders in het leven geroepen en door hen gezamentlijk beheerd.
Den 19 Juni 1916 bezocht ik per auto vanuit Eindhoven de gemeenten Waalre en Eindhoven. De oude wethouder Van Mierlo is overleden; in zijn plaats kwam de Heer Swane. Deze was met zijne familie in Zandvoort, en was om mij te ontmoeten, van Zandvoort overgekomen. De industrie gaat buitengewoon goed. De Heeren Swane hebben drie fabrieken, te Waalre, Kaldenkirchen en Neerpelt; ze hebben nergens eenigen voorraad; alles gaat direct weg. Terwijl ze bijv. in Kaldenkirchen gewoonlijk 3 millioen sigaren in voorraad hebben, hebben zij daar thans geen 8.000 sigaren. Vooral levering aan Duitsche en Oostenrijksche militairen; deze alleen hebben het dubbel gewicht aan sigaren noodig van de heele oogst Java en Sumatra tabak. De minste sigaren, die Swane maakt, kosten hem f. 28; hij verkoopt die tegen f. 33; de winkelprijs is dan f. 40.
De loonen van de arbeiders staan hoog; de meisjes op de breierij verdienen f. 1 daags; de wevers op de pellen fabriek f. 1,50; de sigarenmakers f. 2 tot f. 2,25. De menschen zijn eenvoudig gebleven; ze wonen meestal op hun eigen; de huurwoningen doen f. 1,10. De geest van het werkvolk is goed; de moraliteit groot. Drankmisbruik komt niet voor. Er heerschen nog aartsvaderlijke zeden en gewoonten.
Gemeente heeft thans 50 H.A. natuurweiden met 2.500 canada’s, van welke de grootste helft goed groeit; 50 H.A. dennenbosch; jaarlijks wordt nog ± 6 H.A. bijgeplant. Boschbrand vernielde dezer dagen een goed groeiend, niet verzekerd dennenbosch van zes Hectaren. Voor boschaanleg en boschverzekering sterk het Staatsboschbeheer aanbevolen. Het boerenbedrijf is niet sterk ontwikkeld; er zullen ± 270 melkkoeien gehouden worden; de melk gaat naar een handkrachtfabriek te Valkenswaard. Door Renders, hoofd der school te Valkenswaard, wordt een landbouwcursus gegeven, die erg in de smaak valt.
Vele klachten over waterschade, ten gevolge van hoogen waterstand op de Dommel; geraden, om door samenwerking den Genneper watermolen af te koopen; de provincie zal wel subsidieeren. Schoolhoofd Sloots geeft geen herhalingsonderwijs; maar als er jongens zijn, die na de zes jaren lagere school willen doorwerken, dan helpt hij hen kosteloos voort. Het pleintje, waaraan ook het Raadhuis ligt, is mooi aangelegd en maakt een alleraangenaamste indruk. Het Raadhuis is versleten; als de nieuwe school klaar is zal men daar, waar de oude school staat, een nieuw Raadhuis bouwen.
Den 9den Augustus 1920 kwam ik weer in Waalre. Wethouder Swane is afwezig, hij moest noodzakelijk eene vergadering bijwonen. De burgemeester wilde mij de ontginningen laten zien; hij had daarvoor de ontginningencommissie opgeroepen; zijn plan kwam niet tot uitvoering, daar mijne audiëntie te lang duurde. Ik heb me toen door de Heeren ten Raadhuize wat doen voorlichten.
Er begint woningnood te komen; eene vereeniging tot voorziening in de Volkshuisvesting is in de maak. De laatste Raadsverkiezing bracht drie nieuwe raadsleden; een hunner is een werkman. De distributie heeft aan de gemeente ongeveer f. 9.000,- gekost. Men is thans bezig met den bouw van het laagspanningsnet voor de electrificatie van de gemeente; het bedrijf moet zich in drie jaar dekken.
Voor eene vereeniging met eene andere gemeente gevoelt men weinig: men wil het liefst maar zelfstandig blijven. Eene vereeniging met Aalst zou wel gaan, maar Aalst komt liever bij Eindhoven. Er zijn allerlei verlangens naar harde wegen: Valkenswaard-Waalre-Zeelst; Dommelen-Waalre-Gestel (Eindhoven). Voorloopig zal er wel niet veel van komen. Het raadhuis is overgebracht naar de oude onderwijzerswoning; deze is er echter niet voor ingericht en zou verbouwd moeten worden. De Raad voelt er niet veel voor.
Voor de bebossching van ± 200 H.A. zal men zich wenden tot Staatsboschbeheer. Met een tractor werden in 1920 ± 29 H.A. geploegd (15 à 20 c.M. diep) en gelijk gelegd; dat moet grasland worden; men heeft dan ± 90 H.A. natuurweide. Daar wordt in Waalre groot waterbezwaar ondervonden; toch ging men mede met de adresbeweging van Baken tegen de oprichting van een nieuw Dommel waterschap.
In Waalre geen “uitgetrokken” sigarenmakers; Swane zette echter zijne fabriek in Reusel heelemaal stop; in die gemeente moeten voor de daar uitgetrokken sigarenmakers groote uitgaven gedaan worden. De hoofdelijke omslag wordt f. 10.000 = ± 3%.
Den 14 Juli 1924 kwam ik weer in Waalre. Sinds anderhalf jaar zijn Waalre en Aalst vereenigd; het raadhuis van Aalst dient voorloopig tot raadhuis van de nieuwe gemeente; voorloopig, want de Raad besloot, om het oude raadhuis van Waalre te verbouwen en daarna in gebruik te nemen. Er is groote ruzie in de gemeente. Van de 7 raadsleden wonen er 4 in Waalre, nl. wethouder Bak, P. van de Ven, Versmissen en Mevr. Swane-Fritsen. Drie wonen in Aalst, nl Habraken (wethouder) Hezemans en Sanders.
Aan den kant van den burgemeester staan de wethouders Bak en Habraken en het Raadslid Sanders. De oppositie vormen Hezemans, v.d. Ven, Versmissen en Mevr. Swane. Hezemans was vóór de vereeniging van de beide gemeenten ook voortdurend in de oppositie: hij was te hoog aangeslagen (naar hij meende) in den hoofdelijken omslag. Van de Ven stond aanvankelijk aan den kant van den burgemeester; toen deze echter als hoofd van politie den deurwaarder toegang moest verschaffen tot de woning van v.d. Ven, toen ging deze tot de oppositie over. v.d. Ven is landbouwer, fietsreparateur, enz.
Versmissen is afhankelijk van Hezemans, omdat hij fabriekswever is, en sinds anderhalf jaar op de fabriek van Hezemans werkt. Aanvankelijk stond hij aan den kant van den burgemeester; hij hielp de twee wethouders benoemen. Toen hij bij Hezemans vast werk kreeg, draaide hij om. De leider van de oppositie is Jan Swane Sr, een zwager van Mevrouw Swane. Hij heeft een linnenfabriekje met magazijntje, waarmede hij den kost niet kan verdienen; hij heeft eene lijfrente van zijn overleden broer Mathieu, die met Mevr. Swane in 2de. huwelijk getrouwd was.
Mevrouw de Wed. Swane schijnt haar fortuin verloren te hebben. Zij wil blijkbaar Waalre uit. Haar huis is te koop; alle kleine hypotheekjes zijn opgezegd. Ze heeft 5 kinderen, waarvan er een gehuwd is en ook weer groote finantieele zorgen schijnt te hebben. De oud burgemeester van Waalre, Van de Ven is naar Heeze verhuisd; hij is de groote vriend van den opposant Hezemans.
De groote quaestie, die de gemoederen verdeeld houdt, is de secretarisbenoeming; de burgemeester wil secretaris worden; de meerderheid heeft als candidaat een jongen uit Waalre, thans ambtenaar ter secretarie te Eindhoven, volgens den Burgemeester is hij niet voldoende bekwaam. De familie van dien jongen man woont in Waalre naast Mevr. Swane; deze loopt daar dagelijks in en uit. De Pastoor van Aalst kwam ter audientie; deze staat geheel aan de zijde van den burgemeester.
Huize Treeswijk, 1989 (foto: Pia Wolters, 
Station Aalst-Waalre, ca. 1905 (foto: A.F. van Beurden, bron: 
De naaizaal van Firma Van Dijk Manders & Co, ca. 1910 (bron: 
Briefhoofd van J.W. Swane en Zonen Sigarenfabrieken (bron: 
Naaizaal van Van Dijk Manders & Co (bron: 
Burgemeester Van de Ven, 1907-1922, met gezin, 1907 (bron: 
Fabriek van Heezemans te Aalst, 1935 (bron: 
