Nieuwsgierig naar zijn handgeschreven tekst? Lees die dan hier.
Rosmalen
Den 18den Augustus 1898 bezocht ik deze gemeente; ik reed van ’s-Hertogenbosch over Hintham naar Rosmalen; vandaar terug en langs den harden weg naar Nuland; en weer vandaar langs den harden weg naar Geffen. Vervolgens nam ik aan het station Nuland-Geffen den trein naar Arnhem. Aan de grens tusschen Den Bosch en Rosmalen vond ik een eerewacht; de commandant eindigde met een ‘Domine, salvum fac regem nostrum!
Even voor de kom van Hintham kwam het hoofd der school mij met de schoolkinderen (er is te Hintham geen liefdehuis) tegemoet; hij hield een speech en liet de kinderen zingen; vervolgens werden zij opgesteld voor het rijtuig en vormden zij een stoet tot aan de school, alwaar zij mij nog een liedje toezongen.
Even voor de kom van Rosmalen kwam mij de harmonie tegemoet; deze voegde zich met tal van gezelschappen voor mijn rijtuig, en zoo kwamen we aan het gemeentehuis te Rosmalen, alwaar B. en W. mij opwachten, aan het sierlijk met groen, bloemen en vlaggen versierde Raadhuis. Op mijne audiëntie verschenen pastoor Fritzen met diens kapelaan; ik hoorde van hen geen nieuws. Daarna verscheen dr. Pompe, directeur van Coudewater, met den heer Plet, arts aldaar. Vervolgens Jhr. M.A. Snoeck uit Hintham. Daarna de hoofden der drie openbare scholen, nl. van de school aan de Kruisstraat, van die in de kom, en van die te Hintham. En ten slotte de leden van de gemeenteraad; ik liet hen binnenkomen tegelijk met B. en W.
We praatten over alles en nog wat; mijn totaalindruk omtrent het gemeentebestuur van Rosmalen is beslist gunstig. Er dreigt zich echter eene groote moeilijkheid voor te doen; de ontvanger van Rosmalen is aan het malen geraakt; hij heeft tegen 1 September eervol ontslag gevraagd en gekregen. Nu wil de gemeentesecretaris Wolters gaarne ontvanger worden, terwijl de burgemeester hem niet hebben wil. De burgemeester ijvert voor Van Beek, den commandant van de eerewacht, een jonge man, die op het seminarie is geweest, maar ten slotte geen roeping had om priester te worden; deze is echter eerst 21½ jaar; nu zou de burgemeester eene tijdelijke benoeming willen voor anderhalf jaar, om Van Beek de gelegenheid te geven om mede te concurreeren!
Bij mijn vertrek uit Rosmalen deed de harmonie mij uitgeleide tot aan den straatweg ’s-Hertogenbosch-Grave. De burgemeester reed mij in zijn eigen rijtuig vooruit naar Nuland, omdat hij, als burgemeester van die gemeente, mij daar weer moest ontvangen. Burgemeester Nieuwenhuijzen is tevens candidaat-notaris; hij schijnt er over te denken om nog eens bij een notarieele vacature te solliciteeren; ik heb hem dat sterk ontraden; zijne positie als burgemeester van Rosmalen en Nuland is, nu hij in die beide gemeenten zeer gezien is, veel mooier dan die van notaris ooit zijn kan.
Administratie van den ontvanger. Onder de ontvangsten was verzuimd op te nemen de pensioenbijdragen van de onderwijzers over het eerste halfjaar van 1898. Vergunningsrecht, op 3 Mei geboekt, heette reeds op 30 April ontvangen te zijn. Administratie van den secretaris. Er is geen register van beslissingen van B. en W. volgens de hinderwet. De witte vakken in de akten van den burgerlijken stand waren niet aangevuld. Duplicaten werden teruggezonden als berichten van vestiging.
Bij schrijven d.d. 10 Februari 1902 A nr. 1789 1ste Afdeeling 1ste bureau, onderwerp jacht heb ik den burgemeester van Rosmalen een zeer strengen brief geschreven, omdat hij mij willens en wetens verkeerd had ingelicht omtrent Kouwenberg, die eene vergunning had gevraagd om schadelijk gedierte te schieten.
Den 21 Juni 1902 kwam ik weer in de gemeente; ik reed van Den Bosch naar Geffen, en bezocht op mijn terugweg Rosmalen. De burgemeester deelde mij mede, dat de eerste en tweede klasse patienten van Coudewater worden aangeslagen in den hoofdelijken omslag; ze worden aangeslagen naar een inkomen, gelijk aan de voor hen betaald wordende verpleegkosten. De eerste geneesheer-directeur heeft oorspronkelijk aan het gemeentebestuur eene lijst van de patienten verstrekt; die lijst wordt door hem jaarlijks bijgewerkt en herzien; hij zorgt ook voor het betalen van den aanslag; die gaat door zijne handen. Daar zijn op het oogenblik 23 eerste klasse en 75 tweede klasse patienten.
Er komen in Rosmalen slechts zeer enkele ‘gedwongen’ huwelijken voor; niet meer dan 2%; een enkele onwettige geboorte, ongeveer 1%. Veel menschen moeten buiten de gemeente gaan, om werk te zoeken; vooreerst een veertigtal polderwerkers, die om en bij de prise d’eau van de Bossche waterleiding wonen: gewillige, goed geaarde, brave menschen. Een dertigtal zal in Duitschland werken; een veertigtal gaat in Holland gras en later den oogst maaien. Een vijftigtal werkt te ’s-Hertogenbosch en gaat dagelijks heen en weer; terwijl bovendien een twintig meisjes van twintigjarigen leeftijd dagelijks in voorjaar en zomer te ’s-Hertogenbosch komt, om in de tuinen van de hoveniers te wieden enz.
Die meisjes gaan steeds allen te samen; ze gaan een uur later van huis dan de mannen, en komen een uur vroeger terug. Dank de bepalingen der Algemene Verordening volgens welke niet langer dan elf uur daags mag gewerkt worden, behoeven de polderwerkers nu ’s ochtends niet vóór zes uur op hun werk te zijn, en hebben ze dus behoorlijke nachtrust; vroeger moesten ze om vijf, soms zelfs om vier uur beginnen, en hadden dan al anderhalf à twee uur geloopen om op hun werk te koomen!
De leden van den gemeenteraad wonen goed over de geheele gemeente verdeeld: twee in Hintham, twee in de kom, twee te Molenhoek, een te Kruisstraat, een te Heeseind, een te Kattenbosch en een te Bruggen. Commissie voor schoolverzuim heeft het niet druk; processen-verbaal wegens overtreding der leerplichtwet behoefden niet opgemaakt te worden. Gemeente heeft nogal eigendommen: weiland (dertig hectare) te Sprokkelenbosch en Kattenbosch; heide en bosch te Vinkel (vijftig hectare). Op vijf hectare na is Vinkel nu heelemaal ontgonnen en tot mastbosch aangelegd. Het dennenhout groeit goed, eigenlijk te goed: er zit niet voldoende hars in, het breekt licht, en is daarom voor heining enz. niet veel waard.
De gemeente heeft ook den kerktoren in eigendom; voor het onderhoud kreeg de gemeente in der tijd eene inschrijving grootboek ad f. 3.000; later (tijdens Nieuwenhuijzen reeds burgemeester was) verkocht gemeente de inschrijving, om uit de opbrengst de aanlegkosten van een weg te bestrijden. In 1901 groote sterfte onder kinderen, ten gevolge van mazelen; er stierven er 48. Dr. Heijmans is benoemd tot gemeentedoctor en krijgt daarvoor f. 1.000; moet zelf medicamenten bij leveren.
Gemeente geeft aan armbestuur eene subsidie van f. 650; armbestuur komt tegenwoordig te kort; gemeente zal subsidie moeten verhoogen. Op den Eikenburg woonde eertijds Mijnheer en Mevrouw Van Meeuwsen; na den dood van Mijnheer ging Mevrouw in het buitenland wonen; ze overleed in Aken. Voor omstreeks dertig jaren gaf ze geld, om een gesticht te bouwen voor zes arme mannen en zes arme vrouwen. Later stemde ze er in toe, dat aan het gesticht een bijzondere school voor meisjes verbonden werd. Dit liefdehuis draagt nu nog den naam van ‘Van Meeuwen’s gesticht’. Eikenburg kwam nà het overlijden van Mevrouw Van Meeuwen in handen van de familie Suys; voor enkele jaren kwam het weer onder den hamer, en werd het gekocht door den oud-onderwijzer Coenen uit Zeeland.
Den 17 Mei 1906 kwam ik weer in de gemeente; ik reed vervolgens over de Kruisstraat en het Wildt naar Maren; vandaar keerde ik langs den Maasdijk (Empel) naar Den Bosch terug. Ik kwam een klein half uur te vroeg op het Raadhuis, doordat de afstand (per rijtuig) van Den Bosch naar Rosmalen niet meer dan een half uur is. De burgemeester en de secretaris waren op het raadhuis toen ik aankwam; de twee wethouders en de ontvanger kwamen later.
 Gesticht Coudewater, 1989 (Provincie Noord Brabant) |
Ik verleende audiëntie aan Van Beek, den candidaat-burgemeester van St. Michielsgestel; hij kwam mijn steun vragen voor zijne sollicitatie. En aan dr. Hermans, die eene vergunning om schadelijk gedierte te schieten gevraagd had, en daarop verder niets had gehoord; ik wees hem den weg, hoe hij een volgend jaar moest handelen. Bij de laatste Raadsverkiezing moest er gestemd worden; men schijnt het samen niet zoo erg meer eens. Wethouder Van Liempt is overleden; hij is juist vervangen door De Laat. Gemeenteontvanger Van Beek ging als gemeente secretaris naar Megen; als ontvanger werd hij vervangen door Van den Dungen.
B. en W. aangeraden een uitvoerigen staat van de gemeentebezittingen aan te leggen, waarop alle détails van exploitatie enz. uitvoerig vermeld worden; de burgemeester voelde daarvoor niet heel veel. Toen dr. Plet niet benoemd werd tot geneesheer-directeur van Coudewater, verliet hij die inrichting; doctoren zijn daar nu: dr. Hoogveld, dr. De Bruijn, dr. Van der Hoeven. Dr. De Bruijn is ongehuwd, en inwonend geneesheer. De gemeente Rosmalen heeft weinig voordeel van het gesticht, behalve dat een tiental arbeiders daar vast werk vinden.
Burgemeester Nieuwenhuijzen is candidaat voor de Staten; zijn concurrent is Van Beek, gemeentesecretaris van Geffen, candidaat van den Boerenbond; Nieuwenhuijzen is zeer onder den indruk, of hij het halen zal of niet; hij vreest, dat de invloed van Pater Van den Elzen zoo groot zal zijn, dat Van Beek definitief candidaat zal worden van de kiesvereeniging.
Den 15 Maart 1910 kwam ik weer in Rosmalen; ik was te voren in Den Dungen geweest en daarna in Berlicum. Dr. Heijmans kwam zijne opwachting maken; Van Creij, een metselaar, beklaagde zich, dat hem eene logementsvergunning geweigerd was. Marinus van Lokven en A. van den Akker klaagden over de konijnen. Er moet nog een inventaris van het archief worden aangelegd, en een staat van exploitatie van gemeentelijke bezittingen.
Verpleegden van Coudewater worden in den hoofdelijke omslag aangeslagen naar het bedrag van hun verpleeggeld, behalve wanneer het gemeentebestuur toevallig weet, dat zij meer inkomen hebben. Dr. Heijmans is nog gemeentegeneesheer; hij krijgt f. 1.000; hij schijnt een bekwaam dokter te zijn, maar zich niet gaarne moe te maken. Het burgerlijk armbestuur krijgt f. 750 subsidie van gemeente. Wolters, de gemeentesecretaris, schijnt vrij goed te zijn, maar erg zenuwachtig; hij klaagt erg, dat hij het zo druk heeft.
 Gesticht Coudewater, 1989 (Provincie Noord Brabant) |
Den 11 Juni 1915 kwam ik weer in Rosmalen; dien zelfden dag bezocht ik ook nog de gemeente Vught. Wolters, de nieuwe burgemeester, viel mij niet mede; hij bevestigde den indruk, dien ik vroeger herhaaldelijk bij de schriftelijke behandeling van verschillende aangelegenheden, met name van militie- en landweervergoedingen, van hem kreeg, dat hij een lastig en nijdig mannetje is, een echte dorpspotentaat. Het ergerde mij in hooge mate, dat hij van Kerssemakers, het pas overleden schoolhoofd te Kruisstraat, niets dan kwaads wist te zeggen, en geen enkel woord van waardering wist te vinden voor de groote verdiensten van dien edelen man, die zijn geheele persoon in dienst stelde om de belangen van zijne medeburgers naar best vermogen voor te staan en te behartigen. De keuze van Wolters tot burgemeester van Rosmalen schijnt eene ongelukkige keuze te zijn geweest, mogen de ingezetenen niet te veel van hem te lijden krijgen!
Het gaat den boeren van Rosmalen goed; vooral door vee houden werden zij in de laatste jaren kapitaalkrachtig; terwijl eertijds de heele gemeente aan uitwonende eigenaren toebehoorde, bewonen thans ongeveer de helft der boeren hunnen eigen boerderij. Van de uitwonende eigenaren bezit mr. R. Tilman drie groote boerderijen, terwijl H. van de Mortel plusminus 115 hectare in eigendom bezit. De boeren van Van de Mortel lijden schade door fazanten en konijnen; een van de twee boeren van Eikenburg heeft om die reden de huur opgezegd en verlaat zijne boerderij.
Ongeveer 150 menschen moeten buiten de gemeente hun brood gaan verdienen; zij gaan gras maaien in Holland, of zwaar werk verrichten in Duitschland; ongeveer 60 werken als gewone sjouwerlui in Den Bosch. Van de 200 Belgische vluchtelingen zijn er nog ongeveer 40 in de gemeente, waarvan 15 op eigen kosten. Aannemer Groot te Hintham is een lage man; hij zou gaarne lid van den Raad zijn, en geeft zich daarom veel moeite om invloed te krijgen bij den minderen man; hij richtte zelfs eene geitenfokvereeniging op, om, gedragen op de ruggen der geiten de Raadszaal binnen te komen!
Hurkmans, gediplomeerd ambtenaar ter secretarie krijgt f. 350 van gemeente en f. 200 van Wolters; sinds de ziekte van den burgemeester van Nuland (Augustus 1914) houdt hij daar de secretarie bij (drie middagen per week) en krijgt daarvoor f. 250. Er is thans eene uitvoerige beschrijving aanwezig van de exploitatie der gemeentelijke bezittingen. Eene kaart (uittreksel uit het kadastrale plan) van die bezittingen hangt in de Raadszaal.
Aan de Kruisstraat wordt herhalingsonderwijs gegeven aan zeventien kinderen; in de kom en te Hintham wordt dat onderwijs niet verstrekt. Toch werd Kerssemakers gelaakt, omdat hij slechts zeventien leerlingen had, terwijl men het zeer begrijpelijk vond, dat in de kom en in Hintham niets gebeurde! Volgens B. en W. is dr. Heijmans wel een goed geneesheer, maar hij is te rijk; hij zou een paar ton hebben, en zich daarom niet al te veel van zijn praktijk aantrekken.
In verband met zijne sollicitatie naar de burgemeestersplaats te Nuland, had ik aan Hurkmans gezegd, dat het voor hem geene aanbeveling was, dat hij onder leiding van burgemeester Wolters op de secretarie te Rosmalen werkte. Hurkmans vertelde dat natuurlijk weer aan Wolters terug; en deze vond daarin aanleiding, mij te vragen, waarin hij als burgemeester in zijn plicht te kort schoot. Ter mijner audiëntie van 5 Augustus 1915 heb ik Wolters diens tekortkomingen onder het oog gebracht; dat hij, inplaats van voor de menschen een hulp en steun te zijn, eigenzinnig en koppig aan zijn opvattingen vasthield, ook wanneer hem werd aangetoond dat die niet juist waren; zulks bleek o.a. bij de militievergoedingen; dat hij, verblind door eigen inzicht, bij anderen slechts kwaad zag, zonder het goede te kunnen waardeeren; zulks bleek o.a. bij zijne beoordeling van Kerssemakers; dat hij met de Regeering niet had medegewerkt, gelijk zijn plicht was bij het nemen van maatregelen, die de buitengewone tijdsomstandigheden vorderden, en dat met name de Voorzitter der Rogge Commissie zich ernstig over zijn optreden beklaagd had.
Den 30 Juli 1919 bezocht ik per auto van uit Den Bosch de gemeenten Empel, Alem en Rosmalen. Ook hier is de woningnood groot; ernstig aangedrongen op de oprichting eener vereeniging tot bevordering der volkshuisvesting. Bij de Raadsverkiezingen werden zes Raadsleden uitgeworpen; door de arbeiders werd o.a. in den Raad gebracht de vrijmetselaar Groot, Nederduitsch Hervormd te Hintham. Sinds mijn laatste bezoek is het Raadhuis wat veranderd en opgeknapt; jammer, dat het niet wat grooter is.
Men droeg f. 9.000 bij tot behoud van den tram ’s-Hertogenbosch-Helmond. Gemeente verkocht in 1918 voor f. 8.600 (zeer duur) een twintig-jarig goed groeiend dennenbosch. Door de Regeering werd daarop een kapverbod gelegd; het moest blijven staan voor mijnhout. Staat van exploitatie van gemeentelijke bezittingen met kaart is vrij goed in orde. Geen waterschade. De landwegen zijn over het algemeen slecht in orde.
Dr. Heijmans verloor veel kapitaal, door de deconfiture van Rusland en Hongarije; hij werd als dokter verbonden aan het krankzinnigengesticht te Venray; te Rosmalen kwam in zijn plaats dr. Hanegraaf van de Kolf, over wien men goed tevreden is. Het salaris van den veldwachter: f. 700 plus vrije woning is te laag; sterk aangedrongen op verbetering. Eén veldwachter voor Rosmalen, Hintham en Kruisstraat is te weinig. Tot nu toe subsidieerde gemeente het algemeen armbestuur met f. 660; voor 1919 zal daar wel f. 2.000 bij moeten.
Het gaat den arbeiders goed, omdat de loonen hoog zijn; zeer velen moeten buiten de gemeente werk zoeken vooral te ’s-Hertogenbosch, te Oss, in Duitschland; gras maaien in Holland. De boeren maakten de laatste jaren bijzonder goede zaken; vele boerderijen kwamen te koop, en werden door de huurders aangekocht. Naar wethouder Coppens, voorzitter van de Boerenleenbank verzekerde, werd slechts in enkele gevallen de hulp van de Boerenleenbank ingeroepen; 85% van de boeren zou thans op hun eigen wonen. Wegens gebrek aan licht en vuur werd de laatste paar jaren geen herhalingsonderwijs en geen landbouwonderwijs gegeven; dat komt nu weer in orde. De ambtenaar ter secretarie Hurkmans werd tot gemeentesecretaris benoemd; hij heeft de secretarie er netjes uit zien. Er is nog geen inventaris op het oud archief.
 V.l.n.r. oud-burgemeester Wolters, dokter Hanegraaff van der Colff, Mevrouw Hanegraaff van der Colff, meester van de Laar, Jac.Westerlaken, burgemeester Von Heyden, mevrouw Von Heyden, mevrouw Hurkmans en secretaris Hurkmans, 1923 (Collectie Gemeente ’s-Hertogenbosch, afdeling Erfgoed) |
Den 1 Juni 1923 bezocht ik Rosmalen en Berlicum. Voor wat de voorzieningen in den woningnood betreft, liet men in Rosmalen Gods water over Gods akker loopen; gemeente deed niets! Met Rijks premie kwamen nogal wat woningen tot stand; men meende een vijftiental. Thans wordt er zonder premie gebouwd. Deze is te klein, om de bouwers te kunnen bewegen, daarvoor aan de vele door het Rijk gestelde eischen te voldoen.
Bij de Raadsverkiezing ontbrak alle leiding; er werden 15 lijsten ingeleverd voor 19 candidaten! Gekozen werden 5 landbouwers, 4 middenstanders en 2 arbeiders. Het Raadslid Groot uit Hintham werd uitgeworpen; zijn lijst was geteekend door 45 kiezers; bij de stemming behaalde hij slechts 25 stemmen. Burgemeester en secretaris zijn beide ambtenaar van den burgerlijken stand; zij genieten ieder de helft van het daarvoor vastgestelde salaris.
De vleeschkeuringsdienst was oorzaak van het oprichten van eene VerzekeringMaatschappij tegen afkeuring van vee. Kooper noch verkooper behoeven thans schade te lijden. Op de veemarkt zijn de keurmeesters van de Maatschappij aanwezig. Keuren zij een rund goed en nemen zij het aan voor de assurantie, dan krijgt het een loodjeesters van de Maatschappij aanwezig. Keuren zij een rund g in het oor. De premie bedraagt hoogstens 1% maar gewoonlijk veel minder.
Vanwege het Wit-Gele Kruis is eene Oostenrijksche ziekenzuster in dienst gesteld; zij is tehuis in het liefdehuis. Vanwege de gemeente krijgt zij f. 300 salaris. Diverse gemeentenaren verbonden zich, haar jaarlijks f. 1.100 toe te leggen. Verharding van den weg Rosmalen, Kruisstraat, Nuland zou meer dan een ton kosten+ men durft er niet aan te denken. Rosmalen wil zich wel finantieele opofferingen getroosten voor de instandhouding van de tram ´s-Hertogenbosch-Helmond. Voor de kleinere gemeenten is de bijdrage berekend naar het zielental. Waar de kom van Rosmalen en vooral Kruisstraat verre van de trambaan gelegen zijn, meent men onbillijk te zijn aangeslagen in vergelijking met Berlicum, Heeswijk, Dinther, Gemert enz., door de kom van welke gemeenten de tram rijdt; men wil daarom 50% geven van wat gevraagd wordt.
De beschrijving van de exploitatie van het gemeentelijk bezit is verkeerd ingericht; en was bovendien niet bij gehouden. Men doet moeite aan het Rijk over te dragen de traverse te Hintham van den Rijksweg; die traverse is 410 meter lang. Men wil dan tevens aan het Rijk afstaan de plusminus f. 225 welke de Provincie jaarlijks aan Rosmalen betaalt voor den afkoop van tolheffing. De finantieele resultaten van het gemeentelijk electrisch bedrijf zijn niet schitterend; doordat de petroleum goedkoop is, wordt weer veel petroleum gebrand.
Voor het bezoeken van jongens uit Rosmalen van de school voor K.T. en A te ’s-Hertogenbosch betaalde Rosmalen in 1922 aan Den Bosch f. 1.719,745. In den nood van de werkeloozen heeft gemeente tot voor acht weken voorzien door werkverschaffing. Toen is men gaan bedeelen f. 4 per gezin plus f. 0,50 per kind. Men betaalt thans nog ongeveer f. 100. Tegen midden Juni wil men deze steunverleening stop zetten.
De coöperatieve stoomzuivelfabriek aan de Kruisstraat gaat zeer goed. Den grooten boeren gaat het thans weer vrij goed; zij wonen meestal op hun eigen; meestal met zware hypothecaire lasten. De keuters zijn tobbers; zij hebben het erger dan de arbeiders. Minstens een honderdtal arbeiders moeten buiten Rosmalen hun brood verdienen.
Voorloopig acht men één veldwachter voor Hintham, Rosmalen en Kruisstraat voldoende. Veldwachter Verhoeven schijnt zeer actief.
Het raadhuis in Rosmalen in 1905. Op het bordes staat een veldwachter (
Het gesticht Coudewater. Vervaardiger: Jos M. Krijnen (
Van Meeuwen Gesticht, gasthuis voor bejaarden van de Zusters van Liefde uit Schijndel, 1930 (
