Nadat Napoleon was verslagen werd de Paus in 1815 Paus hersteld als wereldlijk soeverein van de kerkelijke staat. Veertig jaar later begon een nieuwe bedreiging in de vorm van het streven naar een Italiaanse eenheidsstaat. Vanaf 1865 namen ook Nederlanders deel aan de verdediging: de zouaven. Deel 2 van een drieluik.
Het Irredentisme
Toontje van Agt (bron: Herstel, 25 aug. 1949; Delpher)
Woenselse Toontje, familienaam: van Agt, komt veel voor in de reisverslagen en militaire dagrapporten die betrekking hebben op het Pauselijk Mobiel Veldleger dat na 1860 gemobiliseerd moest worden ter bescherming van de territoriale integriteit van de Kerkelijke Staat zoals gedefinieerd in de uitvoeringsarrangementen van de Vrede van Wenen van juni 1815. Het grondgebied daarvan lag dwars door de Italiaanse Laars ter hoogte van Rome. Het territoir scheidde Noord- en Zuid-Italië volledig van elkaar. In Noord-Italië was de neoliberale geest van die dagen vaardig geworden over de burgerlijke elite die een Italiaanse eenheidsstaat wilde in die laars mét daarbij het eiland Sicilië.
Als één aaneengesloten gebied. Dat moest één rijk worden, één natie met één taal. Dat was het streven, bekend als het irredentisme. Het bijeenbrengen van wijdverspreide, elkaar beconcurrerende vorstendommetjes, stadstaten en hertogdommen op basis van taal, etnische herkomst en cultuur. Zulks gerechtvaardigd op basis van het nationaal zelfbestemmingsrecht. In 1848 was dat ideaal openlijk te Turijn uitgedragen door politici als Mazzini en Cavour. Maar zij dachten zulks te kunnen bereiken onder Pius IX die nog niet zo lang de tiara droeg. Die zou een soort confederatie leiden.
Pius gold als modern, progressief en de fundamentele grondrechten toegedaan. Hij had zelfs een grondwet ingevoerd en streefde naar een representatieve democratie. Daarom gold Pius als een voorbeeldig staatshoofd. Dat was niet moeilijk voor Pius, want zijn voorganger, Gregorius XIII was een aartsreactionair. Die was tegen een volksvertegenwoordiging, tegen staatszorg voor de volksgezondheid, tegen vrijheid van drukpers, vereniging en vergadering. Hij was zelfs tegen het stoomwezen. Pius leek in alle opzichten zijn tegendeel. Zo werd Pius eigenlijk ook bekend in de Lage Landen. De pastoorskrant De Tijd stelde hem zo ook voor.
Toontje van Agt had geen idee wat er zich allemaal in het buitenland afspeelde. Hij voer op het kompas van zijn pastoor van de Woenselse Sint Petrusparochie. En die voer weer op het kompas van De Tijd van Judocus Smits, een Bosschenaar. Die door de Bossche Apostolisch Vicaris vrijgesteld was van zijn pastorale bedieningen om politiek het katholieke volksdeel op de kaart te zetten. Smits deelde in de klassiek liberale denkbeelden die de tijdgeest rondom 1850 aanblies: katholieken hadden veel te winnen bij de liberale grondrechten die de grondwet na 1848 aan ingezetenen toeliet: de vrijheid van godsdienst, vereniging en vergadering, drukpers en onderwijs.
Via deze grondrechten zou eindelijk het katholieke volksdeel zich kunnen reorganiseren en de schuilkerken-mentaliteit kunnen loslaten: de benadering, dat het katholicisme een illegale ideologie was die eigenlijk niet geduld kon worden in protestants, dat is: Hervormd, Nederland. Ze zouden openlijk hun bisdommen kunnen oprichten, processies kunnen houden, bedevaarten leiden, godsdienstonderricht geven en kloosters stichten. Toontje zal deze abstracties niet begrepen hebben. Maar hij had via Smits wel verstaan dat Pius daar ook allemaal voor was. Toontje was wegwerker en dong naar het ambt van kantonnier. Wie katholiek was, kon wel een laag ambt krijgen. Maar echt geen ambtelijke aanstelling krijgen hoger dan commies B.
Pastoor Hellemons en het monument voor de gevallen zouaven in Oudenbosch (bron: West-Brabants Archief, RAW014012655)
En Toontje, recht van lijf en leden, wilde geen agrarisch daggelder worden. Hij had ervaren hoe afstompend dat werk in het toen gemengde Kempisch kleinbedrijf was. De wereld was groter dan dat. Hij had vernomen dat hij zich kon melden bij de wervingspost te Oudenbosch bij een zekere pastoor Hellemons. Die zou zorgen dat een aspirant-rekruut een doorreisvisum zou krijgen naar Brussel ter medische keuring. Met een retourbiljet. Dat was in ieder geval al heel wat. Toontje wou die bruisende stad weleens zien. Wat er precies gaande was in Italië, daar had Toontje geen gedacht van. Maar het was duidelijk dat de Paus Christus’ plaatsvervanger was. Dat was dus een goeie vent. Wat nog belangrijker was, dat was dat Toontje vanaf Tilburg per spoor zou kunnen reizen. Dat was verdulleme de moeite waard.
Pius’ paniek
De Nederlandse Zouaven schreven veel brieven naar hun ouders of gezinsleden nadat ze geëncadreerd waren na medische goedkeuring in Brussel. Ze komen er niet over uit, hoe fantastisch dat reizen per trein was. Eerst naar Brussel. Dan even terug, in de meeste gevallen naar Oudenbosch, waar de pastoor ze fantastische schotels liet voorzetten, vaak kip en kruimige aardappelen. Met wijn. Veel. En pudding. Nog meer. En een echt bed met een matras. Dat wierf natuurlijk nog méér dan dat ze wellicht na een heldendood zich zouden verzekerd weten van een ereplaats op de tribune aan de rechterhand van de Vader en diens Goddelijke Zaligmaker.
Voorts kwam na een bezoek aan de Brusselse centrale Fourageur een prachtuniform om hun leden. Aanvankelijk met een karpoets- of berenmuts met pluim, een grijsblauwe kekke outfit met passementen, een voortvarende pofbroek op slobkousen en daaronder glimmende laarzen. En dat was nog maar het begin van de Bravado. Want bij de kazernering te Rome werden de wapens uitgereikt, het klewang of het zijdgeweer met kwast, de patroontassen en de achterlader met bajonet. Soms een naaldgeweer, vaker nog, als ze terecht kwamen in een Frans gecommandeerde sectie, een chassepotgeweer, het nieuwste van het nieuwste.
Wat een bewondering was er nu te oogsten bij de Romeinse schonen, die maar wat ontvankelijk waren voor de viriele uitstraling van deze noordelijke reuzen, vaak met blond of rood haar, de goedmoedige blauwe oogopslag en de welwillendheid om deze inheemse meiskes niet meteen te classificeren als publieke proefstations voor mannelijke lusten. Dat was uitzonderlijk voor de jongedames.
Wat Toontje niet wist, dat was dat Pius zich lam geschrokken was van het elan waarmede de Italianen de aangekondigde staatkundige hervormingen begroetten. Hij was diep onder de indruk dat vanaf 1848 overal burgerlijke opstanden waren ontstaan gepaard van wapengekletter, brandstichtingen, straatschennis, baldadigheden met vernielingen en het bestormen van paleizen: in Parijs, Polen, Rusland, Oostenrijk, Noord-Italië. Massale demonstraties, staatsgrepen, wankelende tronen. Pius wist niet hoe snel weer terug te vallen in de conservatieve plooi van Gregorius XIII.
Toontje als vijandelijk bezetter
Het Romeinse monument ter herdenking van Kardinaal-Staatssecretaris Mariano Rampolla del Tindaro die via concordataire regelingen probeerde Toontje en de zijnen hun Nederland staatsburgerschap terug te doen geven door hun nationale overheden in 1890. Willem III wou dat zonder meer. Hij was niet kinderachtig. Maar Wilhelmina die onder het regentschap van Koningin Emma stond niet. Zij had, in tegenstelling tot Willem, de pest aan de Zouaven (Bron: Wikimedia Commons; CC BY-SA 3.0)
Zijn tucht- en werkhuizen, zijn gevangenissen en strafkampementen zaten overvol. Zijn geheime politie draaide overuren. Hij kondigde de staat van beleg af en liet bezettingen toe van Franse infanteristen, geleend van Keizer Napoleon III, ook niet echt een nieuwlichter die het met de mindere klassen goed wilde menen. Toontje kwam aan. En werd gezien door de doorsnee Italiaan als geüniformeerde onderkruiper van die bezettingstroepen, een handlanger van de corrupte kerkelijke elite. Toontje verstond geen Italiaans. Alleen Woensels. En dat konden de Italianen weer niet wisselen. Hij was nu in vreemde krijgsdienst. En geen Nederlander meer. Maar ook dat wist Toontje niet. Smits ook niet. Maar Hellemons wel. Maar voor Hellemons gold ook dat het doel de middelen heiligt. Soms. Toontje bleek de pineut. Dat zijn de Toontjes in deze wereld altijd.
