In juli 1794 arriveerde een groepje Franse priesters in Boxmeer, op de vlucht voor de oprukkende Franse revolutionaire troepen. Eén van hen, Honoré Pétel, vertrouwde later zijn mémoires aan het papier toe en noteerde ook de nodige herinneringen aan Boxmeer, Oeffelt en Beugen. Zijn observaties zijn interessant genoeg om te vertalen en hieronder te publiceren.
Franse priesters op de vlucht voor de revolutie
Met de Constitution civile du clergé hervormde de revolutionaire regering de katholieke kerk in Frankrijk. Franse geestelijken moesten een eed op deze constitutie afleggen, velen weigerden. Aanvankelijk bleef die weigering nog zonder gevolgen, maar in augustus 1792 werden deze réfractaires voor de keuze gesteld: het land verlaten of deportatie naar Guyana. Zo’n 75.000 priesters sloegen op de vlucht.
Naar Engeland gevluchte Franse geestelijken lezen het laatste decreet dat allen die terug zullen keren naar Frankrijk ter dood zullen worden gebracht (Isaac Cruikshank, British Museum)
Eén van hen was Honoré Pétel (1744-1816), pastoor van Saint-Léger-du-Bosdel bij Bernay in Normandië. Hij vluchtte in eerste instantie naar Engeland. Na een verblijf van zo’n anderhalf jaar in Dover en Londen stak hij in april 1794 het Kanaal over en vestigde zich in Stekene, tussen Gent en Antwerpen. Maar dat verblijf was van korte duur: met het oprukken van de Franse revolutionaire troepen werd de grond in Stekene hem al snel te heet onder de voeten en zag hij zich genoodzaakt verder te vluchten. Op 5 juli stak hij samen met twee van zijn broers en hun vriend Regnault ten noorden van Antwerpen de Schelde over en trok het gezelschap door Staats-Brabant naar Boxmeer.
Eindelijk, na een tocht van vier dagen, door grote hitte, door zandvlaktes die bijna net zo verzengend waren als die van Libië, kwamen we aan in Boxmeer. De inwoners zijn erg gastvrij. Deze stad ligt aan de Maas. Wij verbleven er twee weken in pension bij een bakker genaamd Lindsen.
Op 24 juli ging ik naar Oeffelt, een Pruisisch dorp, maar toch helemaal katholiek, net als Boxmeer. Ik richtte me er tot de pastoor [pastoor was in die tijd Theodorus Henricus van Ackeren, A.S.], een respectabele man, bij wie al een Franse priester inwoonde. Hij beloofde me de gastvrijheid van zijn tafel en een slaapplaats in zijn parochie. En voor mijn broers regelde hij verblijf bij twee arbeiders in zijn parochie. Als toppunt van geluk had ik in Beugen bovendien een verblijfplaats voor Regnault gevonden. Beugen ligt een halve mijl van Oeffelt, waar wij elke dag bij elkaar kwamen om te praten, het nieuws te vernemen en om onze zakdoeken te wassen [het staat er echt: laver nos mouchoirs, A.S.] aan de oevers van de Maas. Daar zagen wij vaak Franse vluchtelingen die uit Luik en Maastricht waren gevlucht en verder trokken naar Holland.
Tijdens ons verblijf in Boxmeer waren wij getuige van een hartverscheurende scène. Twee vrouwen, omringd door negen of tien kinderen, kwamen aan de deur van onze gastheer, die bakker was. Ze vroegen om brood. Hij weigerde, omdat hij een regiment moest bevoorraden in de buurt van Nijmegen. De aanblik van die kinderen, die maar naar hun moeders bleven staren, raakte mij zeer. Het voorname voorkomen van de twee vrouwen, hun eerlijke en beschaafde gedrag, hun terneergeslagen gezichten, waarop het lijden zichtbaar was, hun verwaarloosde uiterlijk, de kinderen, van wie de kleding nog weelde verried, maakten mij erg nieuwsgierig. Ik benaderde ze. Blij een Fransman te ontmoeten, die ze hun verdriet en angst konden toevertrouwen, vertelden ze me: “wij zijn de moeders van deze ongelukkige kinderen en de vrouwen van émigrés, die op dit moment in het leger van Condé dienen. Onze kastelen verbrand, onze levens duizend maal bedreigd, zijn we slechts als door een wonder uit Frankrijk ontsnapt. We zijn vandaag gevlucht uit Maastricht. We lijden de vreselijkste van alle pijnen, namelijk dat we onze kinderen geen brood kunnen geven. We doen een beroep op de menselijkheid van die man om hun dat te geven. Zou u, heren, hem onze situatie kunnen uitleggen en onze smeekbede kunnen ondersteunen? In Frankrijk genoten we een rente van 40.000 francs, nu hebben we ternauwernood 12 francs op zak. Het weinige geld dat we hadden hebben we aan onze mannen gegeven, die zelf ook behoeftig zijn.” Ze konden niet verder spreken, hun stemmen werden gesmoord door hun snikken. De tranen van die onfortuinlijke moeders brachten mij ook aan het huilen en vermurwden ook onze gastheer. Die gevoelige man gaf hun 12 ponden brood, alles wat hij nog over had na zijn en onze maaltijd.
De opmars van de Franse revolutionaire troepen in de zomer van 1794 noodzaakte Pétel en de zijnen om op 29 augustus verder te trekken. De 30e zijn ze in Kleef, de volgende dag steken ze de Rijn over naar Emmerich, waar ze een week verblijven. Hun Oeffeltse weldoeners sturen een boodschapper naar Emmerich: de kust is weer veilig, ze kunnen terugkeren. Dat doen ze in de nacht van 7 op 8 september. Het eerste alarm was dan wel vals geweest, maar de opmars van de Fransen was niet te stuiten: kort daarop moest Pétel daarom opnieuw vluchten, verder Duitsland in. Nog jarenlang duurden zijn omzwervingen door Duitsland en Italië. In 1797 keerde hij tenslotte terug naar Frankrijk.
Literatuur en verantwoording
Bernard Bodinier, ‘Prêtres normands en exil pendant la Révolution’, in: Partir pour résister : s’expatrier pour sa foi ou ses idées (du XVIIe au XIXe siècle). Actes du 130e Congrès national des sociétés historiques et scientifiques, «Voyages et voyageurs», La Rochelle, 2005 (Parijs 2009) 39-54
Charles Leroy, Sur les routes de l’exil (septembre 1792-mai 1797), Mémoires de M. l’Abbé Sébastien Jean Honoré Pétel, curé de Saint-Léger-du-Bosdel (Doyenné de Bernay) (Rouen 1929).
Julien Loth, Histoire du Cardinal de la Rochefoucauld et du diocèse de Rouen pendant la Révolution (Évreux 1893) 423-458
De mémoires van Pétel zijn in 1929 uitgegeven door Leroy. Helaas ben ik er niet in geslaagd om deze uitgave fysiek of digitaal te pakken te krijgen. De hierboven gepubliceerde passages zijn overgenomen uit het werk van Loth, die al in 1893 uitgebreid citeerde uit de mémoires van Pétel, maar ze zeker niet integraal overnam. Zo citeert Bodinier een passage die bij Loth ontbreekt: ‘in Oeffelt vernamen wij het tragische einde van de tiran Robespierre’ (Robespierre was op 28 juli 1794 in Parijs terechtgesteld). Wellicht dat de volledige mémoires nog meer bijzonderheden over het verblijf van Pétel aan de Maas aan het licht zullen brengen. Wordt misschien nog eens vervolgd.
