Vanaf 8 september 1944 hield politicus Jan de Quay een dagboek bij. De eerste twee delen daarvan bestrijken de laatste maanden van oorlog en bezetting in Nederland. Ze lopen tot respectievelijk eind januari en halverwege mei 1945, kort na de bevrijding.
V.l.n.r. Prinses Elizabeth, Koningin Elizabeth, Premier Winston Churchill, Koning George VI en Prinses Margaret op het balkon van Buckingham Palace op 8 mei 1945, Victory in Europe Day (bron: Wikimedia Commons, publiek domein)
Inleiding
Vier dagen na de overgave van de Duitse troepen in Noord-West Europa kwam er ook elders op het continent een einde aan de strijd. In Londen keek Jan de Quay geroerd toe hoe het Britse koningspaar vanaf het balkon van Buckingham Palace op 8 mei, Victory Europe Day, een groet bracht aan de mensenmassa’s die overigens op deze dag naar zijn idee ‘merkwaardig rustig’ waren. Het lijkt echter wel alsof ook bij hem de spanning over het oorlogsverloop hierna snel wegebde, want de dagboeknotities van de daaropvolgende dagen en weken werden plots opmerkelijk veel korter en beknopter. Of was daar een andere reden voor?
Nu de strijd was gestreden bood Gerbrandy op 14 mei op Anneville bij Breda de koningin het ontslag aan van zijn derde kabinet. Vier dagen later noteerde De Quay de verwachting dat de kabinetsformatie zowat een maand zou gaan duren. Dat bleek een redelijk correcte inschatting: het nieuwe kabinet Schermerhorn-Drees trad aan op 25 juni. De Quay maakte daar echter geen deel van uit. Die was na de bevrijding namelijk in moeilijk vaarwater verzeild geraakt doordat de kritiek op zijn persoon begon aan te zwellen. Dat had niet zo zeer te maken met zijn katholieke achtergrond, zoals hij op 21 mei zelf suggereerde, maar met zijn vroegere rol als voormalig lid van het Driemanschap van de Nederlandse Unie. Echt verrassend kan dat voor De Quay niet geweest zijn. Al maanden lang had hij in zijn dagboek – soms met verbazing of ergernis, soms met quasi onverschilligheid − gewag gemaakt van de weerstand die zijn persoon en zijn vroegere optreden als voorman van de Unie opriepen. Hans Linthorst Homan, eveneens lid van het Driemanschap, had daarvoor al een flinke prijs betaald. Hij was eind april gestaakt als commissaris van de koningin in Groningen. Weliswaar had De Quay als minister van Oorlog Louis Einthoven, de derde van het Driemanschap, in mei nog kunnen benoemen als hoofd van het Bureau Nationale Veiligheid, de voorloper van de Binnenlandse Veiligheidsdienst, maar vervolgens dreigde hij zelf min of meer in de knel te komen. Want hij mocht dan als 'vernieuwer' een geestverwant van Schermerhorn zijn, voor medeformateur Willem Drees was hij vanwege zijn rol in de Unie onaanvaardbaar als minister of voor welke openbare functie dan ook. Het zou de voorbode zijn van een moeilijke tijd. Pas nadat een onderzoekscommissie zich over het Driemanschap had uitgesproken, kon De Quay in de herfst van 1946 zijn bestuurlijke en politieke loopbaan weer oppakken.
Blik op de bestuurstafel van de Nederlandse Volksbeweging tijdens een vergadering in Amsterdam, 1945 (foto: Anefo. Bron: collectie Nationaal Archief)
Een moeilijke tijd stond De Quay ook te wachten met betrekking tot zijn grote ideaal, de doorbraak, de politieke en maatschappelijke vernieuwing van Nederland, die aangejaagd zou moeten worden door de Nederlandse Volksbeweging. Nu heel Nederland was bevrijd kon deze eindelijk van start gaan. Op 24 mei vond in hotel Krasnapolsky in Amsterdam de oprichtingsvergadering plaats, die voor De Quay een ‘prachtig weerzien’ betekende met vele vrienden en oude bekenden, onder meer uit de kring van de Gestelse gijzelaars. Twee weken daarvoor had hij als vanzelfsprekend het manifest ondertekend waarin de oprichting werd aangekondigd, ook al was hij op dat moment nog minister. Maar de Nederlandse Volksbeweging kwam nooit echt van de grond en zou al snel in schoonheid sterven. Het streven naar vernieuwing bleek niet opgewassen tegen de krachten van het herstel die vanwege de gefaseerde en daardoor tergend trage bevrijding van Nederland alle tijd hadden gehad om zich te organiseren. De doorbraak mislukte. Het behoort tot de ironie van de geschiedenis dat Jan de Quay daaraan een belangrijke bijdrage leverde toen hij, trouw aan zijn katholieke overtuiging, na enige aarzeling toetrad tot de nieuw opgerichte KVP, de Katholieke Volkspartij. Zijn hoop dat hij ook binnen deze partij zou kunnen werken aan vernieuwing, bleek een illusie.
Dagboek
7 Mei Maandag.
Veel kleinere besprekingen en veel klein werk afgedaan; voorbereid voor reis naar Nederland. V.E. dag hangt in de lucht. ’s Avonds bij Rudi en Bertha. Rudi niet best. Hij is eigenwijs. Zij krijgen hun aandeel ook.
8 Mei Dinsdag
V.E. dag. Eindelijk dan toch een einde aan de strijd in Europa. Ter kerke geweest. Kabinetsraad. Gerbrandy is naar Nederland en wij wachten af. - ’s Avonds met Huysmans en v.d. Reydt rondgewandeld. Merkwaardig rustig volk op zoo’n dag Weinig fantasie. De aanblik van het koninklijk paar op het balcon op Buckingham Palace ’s avonds 11. uur, hel verlicht, voor wel 100.000 toeschouwers op dezen dag - zóó geweldig voor het Britsche Imperium - greep mij wel aan. - Ik dacht vaak aan Maria en de kinderen.
9 Mei Woensdag
Per vliegtuig met Overste Silbiger naar Eindhoven. Snelle, mooie vlucht over Zuidrand Zeeuwsch-Vlaanderen. - Bezichtiging bureau Keuring Vrijwilligers Luchtmacht. Goed - eenvoudig. - Lunch aldaar met Overste Berdenius van Berl. en Maj. Kamphuis. - ’s Morgens op vliegveld Londen gesprek met Plesman. - Tegengestelde belangen. - Toen naar Beers. Allen thuis (behalve Rutger) vanwege V.E. dag. Heerlijk in Beers. Pracht weer, pracht natuur; alles mooi in ’t gezin. Was innerlijk blij en tevree. -
10 Mei.
Vergadering in Breda met Prins, Gen. Dijxhoorn, Gen. v. Voorst Evekink, Gen. v. Nijnatten. - Gerbrandy en enkele anderen over legerorganisatie enz …. Vruchtbaar. ’s Avonds weer laat in Beers. Tevoren gegeten in Bosch en Ven. Merkwaardige bijeenkomst van allerlei. - Gerbrandy, v. Boeijen, v.d. Tempel, Burger, Homan, Wyffels, Rutten enz….. Toch onjuist van die oud-Ministers om er te blijven profiteeren. - Hoorde v. Gerbrandy, dat er in Holland veel critiek was op Unie en daarom ook op mijn persoon.
11 Mei Vrijdag.
Ik vergat vorigen dag dat het Hemelvaart was. - Wat een verschil met vorig jaar. - Hoe moet dat toch O.L. Heer ik zie geen uitweg. Moet ik zooveel aan de wereld denken, dat ik U vergeet ? Ik wil het niet, maar daarmee zijt ge natuurlijk niet tevreden. Maak me maar gauw minister af. - Naar ’t Loo. Bespreking met Prins. Bij hem geluncht; daarna naar bespreking - Daar stond Lou Einthoven. Heerlijk weerzien. Ik vernam dat Schermerhorn al bij H.M. was ontboden. - Lou toestemming gegeven mijn naam onder manifest van Volksbeweging ondanks ik Minister. - Naar huis.
12 Mei. Zaterdag
Maria erge hoofdpijn. - Tilburg met Kaag, Louwes, Alberda, den Hollander, college. Zeer interessant. Positie besproken van M.G. - regeering, overgang nieuwe regeering, parlement enz. Daarna, Moeder, Rutger meegenomen naar Beers. – Toen buiten en laatste avond; helaas Maria erg ziek van hoofdpijn en vanwege haar in verwachting zijn, geen inspanning.
13 Mei.
Per vliegtuig naar Londen. – Goed zicht op Walcheren hetgeen geheel onder water. Generaals (Winkelman, v. Voorst) terug, maar niet gezien. Andere officieren aan Russische kant! - ’s Middags en ’s avonds uitwisseling van gedachten o.a. met Huysmans en Kaag. - Vrouw van Wyffels met 2 dochters in Londen. Arme man, hij is zijn kop kwijt.
14 Mei. Maandag
Veel gewerkt. Gesprek met v. Brink en Ds. van Dorp. ’s Avonds bij Frans Wyffels aan huis. Hij heeft zich in de mijnwerkers zaak vastgewerkt, geloof ik. Jammer van den kerel. Hij is niet in staat het te verwerken. Kaag verscheen met laatste berichten over V.M. en onrust in het Westen. Toch beter als regeering spoedig naar Nederland gaat. - Weinig overzichtelijk. -
15 Mei Dinsdag
Toestand was duister. - Kabinetszitting heel den dag, vooral over overgang kabinet naar Nederland. - ’s Middags was bespreking met Kruls. We zullen nu toch wel gaan. Gegeten met Kaag en v. Buuren.
16 Mei Woensdag
Veel geconfereerd en gewerkt. Allerlei klein goed afgedaan. Ga morgen goed aan het werk. - Enkele groote zaken aanpakken. - ’s Avonds met Huysmans en Speyart zitten praten. Mijn hemel wat maken de menschen het toch moeilijk onder elkaar. Altijd ruzie. Ik denk aan de verhalen van Maria over de broers in Deventer. Ook allemaal ruzie. In Nederland ook de eene beschuldiging tegen den andere. Boos stuk omdat er door de Regeering en V.M. met de Duitschers contact was over voeding en tegengaan van verwoesting in laatste dagen. Overal verwarring. Zien de Prins nu uit N.S. te krijgen, anders loopt het vast. Het kan nu Gen. v. Voorst terug is. Toch begrijp ik al die ruzie niet. Wat is toch de oorzaak. Allemaal erfzonde - Gebrek aan liefde? Ben ik beter? Laat ik me graag slachtofferen?
17 Mei Donderdag
’s Morgens rustig gewerkt. Om 12.30 in West Minster Kerk geweest, waar juist een dienst met Mgr. Griffin – Veel meisjes. Het was aangrijpend - ik weet niet waarom - ik voelde me even in de milde armen Gods en ik kon nauwelijks mijn tranen bedwingen. Het liet me niet los, en ik zag heel den dag mijn zondigheid, ik leed er onder, en zondigde toch. - Wat ben ik zwak. - ’s Avonds bij Rudi, die gelukkig veel beter was. Het gaat echt goed vooruit. Ik hoop dat hij er boven op komt. - Bertha gaf me een heel koffer weer mee. Zij is een goed mensch. - ’s Middags bezoek van Kol. Sas, attaché militaire in Berlijn in Mei ’40. Zeer interessant. -
18 Mei Vrijdag
Het is rustig vandaag. Het wordt hoog tijd, dat ik naar Nederland ga. Vooral omdat volgens ontvangen telegram iedereen bezig is. o.a. Rietveld met organ. van Dep. v. Oorlog. - Oppassen en ingrijpen. Het Kabinet is nu demissionair. - Het zal dus wel spoedig worden vervangen. Ik denk nog een maand. -
19 Mei.
Per vliegtuig naar Eindhoven en vandaar naar Gilze Ryen (over Tilburg). Moeder opgehaald in T. en toen naar Beers. Onderweg gesproken met P. Geloven alwaar gebiecht. -
20 Mei. Zondag
Pinksteren. 1e Communie van Jantje (tusschen ons in). Heer help dit kind ook door de wereld en vang het op in Uw armen in eeuwige Zaligheid. - Zeer veel bezoek. Hovell’s, Berry Vroom S.J., Pastoor, Sina, Nol en Marion, Jan Jurgens, en veel anderen. ’s Middags bracht de Beersche Harmonie serenade (ofschoon demissionair). Toppunt was dat Generaal Kruls in weiland van Hendrix landde hetgeen groote sensatie. Hij sprak mij over eenige zaken en ging toen verder. Interessant te landen op veld van nog geen 200 M. -
21 Mei Maandag
’s Morgens naar de Koningin. Zij sprak over eenige zaken van Departement. Helemaal niet over politiek. Er stormt nu veel tégen mij. Omdat ik Katholiek ben? Word ik in Christus vervolgd. - Dan zou het me een vreugde zijn. - Prinses sprak me over Roode Kruis. - Toen naar ’t Loo alwaar met Einthoven lang gesprek met den Prins. Vooral over zijn aftreden als B.N.S. (over eenige maanden). En over contra spionage. - Bij Prins gelogeerd.
22 Mei Dinsdag.
Per auto naar ’t Westen. Luce gezien (zeer goed). Breurs gezien erg vermagerd; ze hebben steun noodig. - Haag aangekomen. Zeer verwoest. Frans en Paula gezien; kinderen goed; zij zeer vermagerd; hebben zich als heiligen gedragen in hun werk van barmhartigheid. - Verder Gen. Dijxhoorn, Rietveld enz. besprekingen. Departement moet op orde gebracht worden. Er is veel personeel. -
23 Mei Woensdag.
Ministerraad met vertrouwensmannen. Vreemd dat menschen, die zóó tegen me zijn b.v. Bosch v. Ros. en Drees mij zóó tegemoet treden. - Gemeene politiek? – ’s Middags weer Ministerraad en algemeene Oorlogsvoering. – ’s Avonds bij Frans Houben, alwaar Pater v.d. Ven en Frans v.d. Ven. - 10 uur bij Kruls en Gerbrandy gesprek over contraspionage.
24 Mei. Donderdag.
Met Lou Einthoven naar A’dam. Hem gevraagd voor contra-spion.. Hij zal Koot vragen en de zaak op gang brengen. - Eerste vergadering “Volksbeweging”. Prachtig weerzien met Banning, Schermerhorn en veel andere vrienden, zoals Pompe, Schueren enz. - ’s Avonds terug.
