Bij stakingen tijdens de Tweede Wereldoorlog gaan de gedachten al gauw naar de februaristaking van 1941 of de spoorwegstaking van 1944. Een derde staking daarentegen, die van April-Mei 1943, is veel minder bekend bij het grote publiek. Ten onrechte.
Ten onrechte, want deze protestbeweging, die een groot deel van het land een paar dagen in zijn greep hield, wordt tegenwoordig beschouwd als een belangrijk keerpunt in de bezetting. Tachtig jaar na dato is er eindelijk meer aandacht voor deze bijna vergeten staking: diverse herdenkingen, de documentairereeks Staken op Leven en Dood, het gelijknamige boek.
Ook Het geheugen van Brabant, de podcast van het BHIC, wijdt een aflevering aan de April-Meistaking van 1943 in Noord-Brabant. In een reeks bijdragen gaan we hier verder in op allerlei aspecten van de stakingen in onze provincie, natuurlijk met bijzondere aandacht voor wat de archieven van het BHIC hierover te vertellen hebben.
De april-meistakingen van 1943
Wij staken 1 Mei 1943 (uitsnede uit een foto uit Mill, BHIC fotocollectie DCLBO-000018)
We schrijven eind april 1943: het land is in rep en roer: sinds het begin van de bezetting is het nog niet zo onrustig geweest. De oorzaak: op 29 april kondigen de Duitse autoriteiten af dat de manschappen van het Nederlandse leger zich opnieuw in krijgsgevangenschap zullen moeten begeven, mede om te kunnen voldoen aan de schreeuwende behoefte aan arbeidskrachten in het Duitse Rijk.
Dit raakt elke Nederlander. Honderdduizenden militairen en dienstplichtigen worden direct getroffen. En ook als je niet tot die groep behoort: iedereen heeft wel een vader of een broer, een vriend of een collega of een buurman voor wie gevangenschap dreigt. Omdat de maatregel wordt gepubliceerd zonder de ‘kleine lettertjes’ – en die zijn er echt wel – komt de Nederlandse bevolking voor het eerst in de bezettingsjaren massaal in verzet. Als de Duitsers hun blunder inzien en die ‘kleine lettertjes’ alsnog publiceren, is het kwaad al geschied: de geest is én blijft enkele dagen uit de fles.
In grote delen van het land komt men op allerlei manieren in actie: van het kalken van opruiende leuzen tot het verspreiden van pamfletten, maar vooral door te staken: in heel veel fabrieken en bedrijven wordt het werk neergelegd, veel boeren staken hun melkleveranties aan de zuivelfabrieken.
De reactie van de bezetter laat aan duidelijkheid niets te wensen over. Invoering van politiestandrecht, direct gericht schieten bij samenscholingen, arrestatie van bestuurders van (voormalige, want inmiddels verboden) vakverenigingen, standsorganisaties etc. En executies, voor Nederlandse begrippen heel veel executies in korte tijd. Dat heeft effect: de stakingen verlopen snel, tegen 5 mei is de rust in het grootste deel van het land weergekeerd.
De acties hadden geen tastbare resultaten, maar er is in die paar dagen wel degelijk iets veranderd: hoe schuchter, klein en kortstondig ook, de staking van april-mei 1943 is in veel opzichten een keerpunt in de geschiedenis van de bezetting: de bezetter kon niet anders dan constateren dat vreedzame assimilatie van Nederland in het grotere Duitse Rijk een illusie was, de Nederlandse bevolking kreeg hoop, ondergronds verzet in allerlei vormen ontwikkelde zich daarna snel.
De stakingen in Noord-Brabant
Ook in Brabant zien we vanaf 30 april een golf van protesten in allerlei vormen, stakingen van Eindhoven tot Bergen op Zoom, een dramatische daling van de melkleveranties in zowat de hele provincie.
Al direct na de oorlog heeft het toenmalige Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, het tegenwoordige NIOD, uitgebreid onderzoek gedaan naar de April-Meistakingen, onder andere via een enquete onder gemeenten, bedrijven, overheidsdiensten en particulieren. Dit resulteerde in 1950 in een publicatie van de hand van P.J. Bouman, waarin onder andere de staking per provincie gedetailleerd wordt beschreven; ook Noord-Brabant komt uitgebreid aan bod. Bovendien bevat Boumans boek een drietal kaartjes waarin per gemeente de heftigheid van de staking is aangegeven op 30 april, 1 en 3 mei. Dit geeft voor Brabant het volgende beeld:
Net als in de rest van het land zien we een snel verloop van de staking vanaf maandag 3 mei, wanneer de Duitsers het wapen van de terreur toepassen en her en der in den lande standrechtelijke executies van min of meer willekeurige burgers plaatsvinden, zoals bijvoorbeeld op een binnenplaats van de Philips-fabrieken in Eindhoven. Brabant is overigens moeilijk weer tot rust te brengen: met name in het noord-westen van de provincie blijft het nog tot het midden of zelfs tot het einde van die week onrustig.
bekendmaking van 5 executies te Eindhoven, 3-5-1943 (BHIC, 7308 Gemeentebestuur Nistelrode 1930-1969, inv.nr. 368)
Alle reden om dieper in te gaan op de April-Meistakingen van 1943 in Noord-Brabant. In een aantal bijdragen passeren diverse aspecten van de stakingen in onze provincie de revue, met de archieven van het BHIC als leidraad.
