Begin 1883 was de Wet tot de verlegging van de Maasmonding van kracht geworden. Vijf jaar later, in april 1888, begonnen de werkzaamheden onder leiding van Rijkswaterstaat. Als eerste werd het graven van de Bergse Maas aangepakt.
Scheiding van Maas en Waal onder verlegging van de uitmonding van de Maas naar den Amer van Bongaert 1909 - Collectie Nico de Bont
Tracé
Aanvankelijk was gekozen om bij het graven de bedding van het Oude Maasje te volgen, dus in feite de oorspronkelijke loop van de rivier. Maar daar kwamen grondeigenaren en pachters tegen in opstand. Zij zagen zich namelijk afgesloten van hun goede hooilanden. Hun protesten kregen gehoor en men besloot tot een ander tracé.
Tussen Hagoort en Keizersveer loopt de Bergse Maas daarom nu meer noordwaarts langs de bandijk van het Land van Altena. Bijkomend voordeel was dat het Oude Maasje op deze manier dienst kon blijven doen voor de afwatering van de Langstraat en voor de scheepvaart van en naar de Langstraatse havens, zoals Waalwijk en Capelle.
Techniek en mensen
Het graafwerk aan de Bergse Maas was verdeeld in zeven riviervakken en duurde uiteindelijk van 1888 tot 1894. De meest moderne technieken werden gebruikt: naast de traditionele ‘natte’ stoombaggermolens en zandzuigers werd op grote schaal de grondgraafmachine of “excavateur” ingezet. Vijf excavateurs verrichtten in het riviervak Heleind-Dongemond meer dan 90% van het graafwerk.
Zo’n excavateur was op een wagen gemonteerd die langs een spoor verplaatst kon worden. Aan een schuin geplaatste, eindeloze ketting waren emmervormige bakken bevestigd die langs een talud werden gevoerd. De opgeschepte grond werd op die manier op wagens afgevoerd. Van de ruim 16 miljoen m3 grond die voor de riviervakken en de afwaterings- en zijkanalen werd afgegraven, kwam 10 miljoen (65%) voor rekening van de ‘droge’ graafmachines. De rol van de traditionele polderwerker met schop, paard en kruiwagen bij het grondtransport werd steeds kleiner door de inzet van smalspoor, kiepkarren en zandperszuigers.
Voor de arbeiders waren het lange werkdagen (16 uren van huis weg was toen normaal). Het was zwaar werk tegen een karig loon. Men verdiende slechts 1 gulden per dag, waarvan ook nog 1 cent werd ingehouden voor een soort ziekenfondspremie.
De Amer en bijkomende werken
Het volgende stadium was de normalisering van de Amer. Door het aanleggen van strekdammen en het uitbaggeren van ondiepten kon de eb- en vloedstroom zo geleid worden, dat de riviermond op natuurlijke wijze op diepte werd gehouden.
De scheepvaartverbinding van de Maas met de Waal bleef gehandhaafd door de bouw van een sluis in de Afgedamde Maas te Andel, terwijl in 1894 ook het Heusdense Kanaal werd verbreed en uitgediept.
Bijkomende werken waren de aanpassing van de infrastructuur in het gebied: aanleg van nieuw bemalingssystemen (zoals het Waalwijkse stoomgemaal), bouw van wegen en bruggen en het in de vaart brengen van een aantal kabelponten over de Bergse Maas (Berne, Capelle en Drongelen). Deze veerponten zouden gratis zijn (en dat zijn ze nog steeds, ondanks juridische pogingen van de rijksoverheid om daar een eind aan te maken). Voor de aanleg van de Bergse Maas moesten twee dorpen, Gansoijen en Hagoort, verdwijnen.
Slotakkoorden
Als laatste werk werden in 1903 de Heerewaardense overlaten bij de Waal gesloten. Het slotakkoord was de afsluiting van de Maas bij Andel en de opening van de nieuwe rivier bij Heusden in 1904. Koningin Wilhelmina onthulde bij die gelegenheid in augustus een gedenksteen in Andel.
Ad Hartjes stuurde een prachtige fotocollectie door van Nico de Bont waaronder ook de foto bovenaan in dit verhaal. Meer zien?
Mijn overgrootvader is een van de gravers van de Bergsche maas geweest, zo vertelde mijn moeder. Nu lees ik in bovenstaand stukje een ietsiepietsie over de arbeiders maar zie geen bronvermelding. Waar kan ik informatie vinden over de arbeiders zelf. Bestaat er zoiets als een lijst met namen van alle mensen die gewerkt hebben aan de Bergsche maas (ik heb wel een lijst met ingenieurs gevonden). Ik heb ook ergens gelezen dat er mobiele dorpen waren voor de arbeiders, klopt dat?
Kortom, ik zou graag wat meer willen weten over de "gewone" arbeider die het graafwerk deed. Kunt u mij daarbij helpen?
Rien Wols
bhiczei op 8 januari 2019 om 16:00
Dag Inge, ik kan me je vraag heel goed voorstellen: je wilt weten hoe het écht geweest is voor de mensen die erbij betrokken waren. Wat betreft de bronnen: dat waren Wikipedia: Artikel Bergse Maas; Rien Snijders, In het land van de Bergse Maas (1983); Bert van Opzeeland, De Maas is om : Duizend jaar Heusden en de strijd tegen het (hoog) water (2010); Bram Steketee, Waterstaatkundige ontwikkelingen in en om ’s-Hertogenbosch. (2000) p. 15; Staatsblad nr. 4: Wet van 26 januari 1883; De Maas in Nederland : Wat werd gedaan ter verbetering van afvoer en scheepvaart”. (Rijkswaterstaat 1949). Ik ben bang dat je niet veel meer informatie met betrekking tot je vraag zult vinden, dan ik hierboven heb opgenomen. Ik heb in het archief van Rijkswaterstaat (dat we hier bewaren) gezocht, maar de "Dienst Verlegging Maasmond, 1883 - 1892" bevat vooral correspondentie, registers van waterstanden, aankopen van land en bestekken en niets over personeel dus. Ik zal je vraag nog doorspelen aan onze studiezaal.
Hilde Jansma
bhiczei op 9 januari 2019 om 10:08
Beste Inge, ik heb ook voor je gezocht en heb de volgende twee onderzoeksmogelijkheden aan Riens reactie toe te voegen.
Tussen de archiefstukken van Rijkswaterstaat heb ik één archiefstuk teruggevonden die mogelijk interessant voor je zou kunnen zijn, namelijk de 'staat van personeel 1884 - 1934': http://www.bhic.nl/integrated?mivast=235&mizig=210&miadt=235&miaet=1&micode=262&minr=755840&miview=inv2
Dit boek bevat een alfabetische lijst van medewerkers van Rijkswaterstaat, met een verwijzing naar een aparte personeelspagina waarin meer staat over wanneer ze in dienst kwamen, welke rol ze vervuld hebben etc. Of jouw overgrootvader hier ook in terug te vinden is, weet ik niet zeker, maar er staan in ieder geval een aantal gewone arbeiders in genoemd.
Om iets te vinden over de arbeidsomstandigheden raad ik je verder aan om eens op de website van SALHA te kijken. Dat archief heeft onder andere in de krantenbank verschillende krantenberichten online staan over de werkzaamheden, misschien dat daar nog interessante zaken voor je in genoemd worden (zie https://kranten.salha.nl/search?query=bergsche+maas&period=1888-1900&sort=relevance&submit=zoeken )
Ik hoop dat je met deze tips meer terug kan vinden over jouw overgrootvader en zijn werkzaamheden bij het afgraven van de Bergsche Maas. In ieder geval wens ik je veel succes (en veel plezier) met je zoektocht.
Inge van Tilborg
zei op 11 januari 2019 om 13:04
Rien & Hilde, dank voor jullie reacties. Met jullie suggesties ga ik weer verder speuren.
Ad Hartjes
zei op 31 oktober 2021 om 08:17
G Morgen ik ben in het bezit gekomen van de foto`s die het verhaal vertellen van de aansluiting van de Maas op de Bergsche Maas op 30 juni 1904. Nu zou ik graag een tekening of omschrijving hebben hoe de werkzaamheden die dagen gefaseerd zijn uitgevoerd. Namelijk wegbaggeren dammen en opspuiten dammen die de loop van de rivier de Maas verleggen en Maas en Waal scheiden., Gr Ad
Marilou Nillesen
bhiczei op 1 november 2021 om 08:39
Dag Ad, bedankt voor je berichtje. We hebben een aantal kaarten in huis die hier mogelijk meer over vertellen. Klik op de link hieronder om een overzicht daarvan te zien:
Zo’n excavateur was op een wagen gemonteerd die langs een spoor verplaatst kon worden. Aan een schuin geplaatste, eindeloze ketting waren emmervormige bakken bevestigd die langs een talud werden gevoerd. De opgeschepte grond werd op die manier op wagens afgevoerd. Van de ruim 16 miljoen m3 grond die voor de riviervakken en de afwaterings- en zijkanalen werd afgegraven, kwam 10 miljoen (65%) voor rekening van de ‘droge’ graafmachines. De rol van de traditionele polderwerker met schop, paard en kruiwagen bij het grondtransport werd steeds kleiner door de inzet van smalspoor, kiepkarren en zandperszuigers.
De scheepvaartverbinding van de 
