De handtekening van generaal Winkelman onder de capitulatie is pas twee dagen oud als op 17 mei 1940 rond 6 uur in de middag vanuit Aken een colonne van twee Volkswagens en een drie-assige Mercedes Nederland binnenrijdt. Aan boord niemand minder dan Heinrich Himmler, Reichsführer van de SS, en daarmee een van de belangrijkste mannen in Nazi-Duitsland. Met een kleine groep vertrouwelingen maakt hij de daaropvolgende dagen een tocht door de pas enkele dagen bezette gebieden in het zuiden van Nederland en in België.
Op zoek in Duitse archieven naar archiefstukken met betrekking tot de April-Meistakingen van 1943 stuitte ik enkele weken geleden al surfend en doorklikkend op een ogenschijnlijk veelbelovende treffer, die bovendien – en dat is in Duitse archieven nog niet erg gebruikelijk – ook nog eens gescand was. Al bladerend bleek al gauw dat het stuk niet over de staking in 1943 ging, maar over gebeurtenissen uit 1940. Jammer, zo op het eerste gezicht. Maar verder bladerend stuitte ik al snel op foto’s, heel interessante foto’s, met onderschriften als Hotel Suisse Tilburg en Lazarett in Tilburg.
Reden genoeg om het hele verslag te transcriberen en de inhoud nader te analyseren.
Verslag van een tocht door veroverd gebied
Na bij Aken de Nederlandse grens te zijn overgestoken rijdt de colonne door Maastricht naar Hasselt in Belgisch-Limburg. Na een diner in Gasthaus “Zu den drei Pistolen” brengt het gezelschap de nacht door in hotel “Warson”.
De volgende dag, zaterdag 18 mei, vertrekt de kolonne richting Nederland. In het reisverslag lezen we – vrij vertaald – het volgende:
“We reden vanuit Hasselt over een zeer mooie weg naar Eindhoven en Tilburg. Hier en daar moesten we ook in dit gebied omwegen maken, omdat de bruggen opgeblazen en nog niet hersteld waren. In Tilburg bezochten we allereerst het Armee Oberkommando XVIII van de legergroep Küchler. Ik liet me bijpraten over de ontwikkelingen, daarna reden we naar het station en aten in hotel La Suisse [Hotel Suisse aan de Spoorlaan, AS]. Het eten was goed en onvoorstelbaar rijk. De verschillende Nederlandse steden maakten een uitstekende indruk, de bevolking is vriendelijk en van het goede ras (‘gutrassig’), en het was echt een genoegen de mannen, vrouwen en kinderen te zien. Ze zijn een grote aanwinst voor Duitsland.
Aansluitend bezocht ik in Tilburg het militaire hospitaal [in het Elisabethziekenhuis, AS], waarin zo’n 70 mannen lagen van de SS-standaarden Deutschland en Germania, die bij de gevechten tegen Antwerpen en Zeeland gewond waren geraakt. Het militaire hospitaal maakte een goede indruk, onze mannen verheugden zich zeer; ik begroette ook alle andere gewonden.
Van Tilburg nam ik de weg naar Breda/Roosendaal. Daar trof ik allereerst de SS-standaard Germania, waarvan ik zeer veel compagnieën begroette. Al snel ontmoette ik ook Oberführer Demelhuber en reed met hem langs zijn eenheden. Op dat moment kreeg ik bericht, dat Gruppenführer Hausser – het was intussen al 19 uur – om 20 uur met de voorhoede van de divisie zou afmarcheren. Ik reed terug naar Hausser, die intussen al verder buiten Roosendaal was. Ik sprak een half uur met Hausser, reed vervolgens naar het westen richting Bergen op Zoom en bezocht met Steiner de eenheden van de standaard Deutschland en enkele eenheden van de artillerie. Daarna reden we via Roosendaal naar Essen, waar Oberführer Gebhardt het veldhospitaal van de VT [SS-Verfügungstruppe, AS] had bezocht. We besloten vandaar terug naar Breda en Tilburg te rijden en in Hotel Elsass [waarschijnlijk is hier La Suisse bedoeld, een Hotel Elzas bestond niet in Tilburg, AS] te eten en te overnachten.
We kregen alleen daardoor een slaapplek, omdat SS Sturmbannführer von Künsberg met een paar ambassademedewerkers in het uniform van een majoor van de Feldgendarmerie onderweg was van Den Haag naar Brussel, om in de Nederlandse en Belgische Ministeries van Buitenlandse Zaken voor ons belangrijke documenten te zoeken en in beslag te nemen. Künsberg gaf zijn kamer af, zodat Wolff en ik samen in één kamer konden slapen. Gebhardt en Stumpfegger kregen onderdak bij een oud Nederlands echtpaar, dat eerst vreselijk schrok, maar de volgende dag zeer tevreden bleek over de beide artsen.
Zondag 19 mei 1940 probeerden we van Tilburg naar Turnhout te rijden. Maar dat lukte niet omdat de bruggen waren opgeblazen en nog niet hersteld. We reden dan over Tilburg terug naar Breda, Roosendaal en Essen naar Antwerpen.”
En daarmee verlaat de kolonne Nederland en Noord-Brabant. Vanuit Antwerpen gaat de reis verder naar Brussel. Vanwege de vele opgeblazen bruggen wordt dat een lange en moeizame rit: in de buurt van Aarschot steken ze op een geïmproviseerde pont de Demer over, via Tienen en Leuven bereiken ze tenslotte tegen half negen Brussel, waar wordt overnacht in hotel Gallia. De volgende dag wordt allereerst rondgekeken in Brussel, waarna de terugreis wordt aanvaard: via Waterloo naar Genval, waar het gezelschap zich enige tijd onderhoudt met de stafchef van Generaloberst von Reichenau, Generalmajor Paulus [inderdaad: de man die een kleine drie jaar later de slag om Stalingrad zou verliezen, AS]. Daarna gaat het via onder andere Wavre, Jodoigne (Geldenaken), Huy (Hoei), Dinant, Stavelot, Malmedy en Bad Münstereifel terug naar het Felsennest, het Führerhauptquartier bij Rodert, waar Hitler op dat moment de ontwikkelingen van het offensief in België en Frankrijk op de voet volgt. Na verslag te hebben uitgebracht aan de Führer volgt diep in de nacht de laatste etappe van de tocht: om 2 uur in de ochtend wordt tenslotte Flammersfeld bereikt, waar Himmlers Sonderzug, een trein annex mobiele hoofdkwartier, in die dagen was gestationeerd.
‘Ik’ is Himmler
Heinrich Himmler (uitsnede uit reisverslag p. 29)
De schrijver van het reisverslag wordt nergens met name genoemd. Wel vermeldt ‘ik’ de namen van zijn reisgenoten. Bij nader onderzoek blijken die allemaal uit de directe omgeving van Himmler te komen. Toen ik de foto’s nog eens goed onder de loep nam viel opeens het kwartje: de man met het brilletje die op een aantal foto’s staat afgebeeld is niemand anders dan de Reichsführer van de SS, Heinrich Himmler in hoogsteigen persoon.
Himmlers zakagenda 17-20 mei 1940 (Heinrich Himmlers Taschenkalender 1940, 257)
Hard bewijs blijkt uiteindelijk niet moeilijk te vinden, want Himmlers agenda over 1940 is bewaard gebleven en enige tijd geleden zelfs uitgegeven. Daar lezen we tussen 17 en 20 mei inderdaad in steekwoorden hetzelfde verhaal: op de 17eAbfahrt … nach Aachen – Maastricht – Hasselt. Op de 18e noteert Himmler: Einthoven – Tilburg. Lazarett besucht. Breda – Rosendael. V.T. Division besucht. Deutschland. Germania. artillerie Division. Stab Hauser. Tilburg übernachtet. En de 19e gaat de reis verder: Tilburg – Antwerpen – Rumst – Aerschot – Löwen – Brüssel.
Er bestaat dus geen twijfel: het was Himmler zelf die met een klein gevolg van acht man nog geen twee weken na het begin van Fall Gelb quasi incognito door de pas veroverde gebieden reed, met name om de SS-eenheden die deelnamen aan de invasie te bezoeken, zelfs tot vlak achter de gestaag naar het westen en het zuiden opschuivende frontlinie.
Vage sporen in het lokale geheugen
In het lokale geheugen zijn van Himmlers bezoek nauwelijks sporen bewaard. Hoogstens vinden we her en der wat vage verwijzingen, zonder precieze datering. In het Belgische Hasselt gaat bijvoorbeeld al decennia het verhaal dat Himmler in het diepste geheim een feestmaal voor SS-ers in die plaats zou hebben bijgewoond in De Drij Pistolen, waar toen de Duitse Kommandatur was gevestigd (zie hier en hier). Een geval van de klok horen luiden zonder te weten waar de klepel hangt: de kern van het verhaal – Himmler bezoekt Hasselt – klopt, maar datering en omstandigheden zitten er behoorlijk naast.
Uitsnede uit een foto genomen bij het Elisabethziekenhuis in Tilburg. Centraal, met brilletje: Heinrich Himmler, links achter hem Ludwig Stumpfegger, rechts van hem Karl Wolff (uitsnede uit reisverslag p. 14)
In Tilburg van hetzelfde laken een pak: vage verhalen over een bezoek van Himmler, zonder datum en specifieke bijzonderheden. Neem nu zuster Bernadette van de Zusters van Liefde, in de oorlog leerling-verpleegster in het Tilburgse Elisabethziekenhuis. Toen ze in een interview in 2009 (vanaf 1:14:35) werd gevraagd over een bezoek van Himmler aan dat ziekenhuis, zei ze het volgende: Nee, daar heb ik niets van meegekregen, maar ik weet wel dat ie geweest is. En we hebben hem ook gezien, maar ja, wij stonden langs de kant, want je moest wel op de kant gaan staan, hoor, als er een hoge piet langs kwam, hé. Maar wat er toen geweest is en gepraat is, dat weet ik niet. Maar hij is wel geweest, ja, Himmler.
Maar van wat er bijvoorbeeld in Rumst, ten zuiden van Antwerpen, gebeurde is – voor zover ik na heb kunnen gaan - geen spoor terug te vinden in de lokale geschiedschrijving. Himmler en consorten bleken de eerste Duitsers die dat stadje aandeden: burgemeester en gemeenteraad gaven Rumst in zijn handen over en eisten dat water, gas en licht zouden worden hersteld. Bij het afscheid vertelde Gruppenführer Wolff de heren nog dass ich der Chef der Gestapo sei. Tja, onschuldige Vlaamse notabelen de stuipen op het lijf jagen vond Himmler blijkbaar wel grappig…
In de historische literatuur
De rondreis van Himmler en consorten in mei 1940 mag dan in Nederland en België nauwelijks bekend zijn, in de literatuur over de SS, zeker in studies over Himmler en zijn entourage, is er wel degelijk aandacht aan besteed. Maar ook weer niet heel veel aandacht, want het gaat hier natuurlijk slechts om een voetnoot in de geschiedenis.
Enerzijds is het ontegenzeglijk interessant om te zien hoe een van de machtigste mannen van het Nazi-regime met slechts een kleine groepje metgezellen zonder noemenswaardige voorbereiding en zonder enige kennisgeving aan wie dan ook zich min of meer incognito door het pas bezette gebied bewoog. Anderzijds gebeurde er tijdens deze reis niets opzienbarends dat invloed op de loop van de geschiedenis heeft gehad. Westemeier beweert weliswaar in zijn boek Himmlers Krieger dat Himmler tijdens de reis lange gesprekken voerde met zijn adjudant Karl Wolff en de artsen Karl Gebhardt en Ludwig Stumpfegger over de toekomst van de SS in het Oosten, die kort daarop hun neerslag vonden in een memorandum, getiteld Einige Gedanken über die Behandlung der Fremdvölkischen im Osten. Maar in het reisverslag lezen we hier niets over, sterker nog, in dat hele document valt nauwelijks een onvertogen woord. Nou goed, de ‘grap’ in Rumst was nu niet bepaald smaakvol en de term gutrassig verwijst natuurlijk direct naar de rassenleer waar Himmler een fervent aanhanger van was. Maar daar blijft het bij. Geen reden dus om in de historische literatuur veel aandacht aan zo’n marginale gebeurtenis te besteden. Behalve dan misschien in de regionale geschiedschrijving van de betrokken gebieden, vanwege de observaties zo kort na de bezetting en vooral ook vanwege de bijzondere foto’s. Vandaar dus ook deze bijdrage.
Himmler in Griekenland, 1941, met links naast hem lijfwacht Josef Kiermaier met fototoestel (bron: Wikimedia)
Tot slot: wie is de maker van de 26 foto’s die dit reisverslag mede zo interessant maken? Zijn naam wordt nergens vermeld, maar een goede kandidaat is Josef Kiermaier, de persoonlijke lijfwacht van Himmler, die de hele trip meereed, maar op geen enkele foto te zien is. Op een persfoto uit 1941, genomen bij een bezoek aan Griekenland, zien we deze Kiermaier schuin achter Himmler staan. Inderdaad: met een fototoestel in de hand.
Literatuur en bronnen:
Bundesarchiv NS 19/1678, Reise des Reichsführers-SS und einiger Begleitpersonen in die Niederlande und nach Belgien vom 17. - 20. Mai 1940 mit zahlreichen Fotos.
Peter Longerich, Heinrich Himmler: A life (Oxford 2013) 492-493
Moritz Pfeiffer en Markus Moors ed., Heinrich Himmlers Taschenkalender 1940. Kommentierte Edition. Schriftenreihe des Kreismuseums Wewelsburg 9 (Paderborn 2013) 255-258
Jens Westemeier, Himmlers Krieger: Joachim Peiper und Die Waffen-SS in Krieg und Nachkriegszeit (2e uitgave Paderborn 2019) 157-158
Inderdaad een interessante fotoserie en verslaglegging van een dienstreis zo kort na de inval in Nederland en België. In Essen (B) is het oude ziekenhuis (destijds dus veldlazaret) nog zichtbaar in de hoofdstraat van dit stadje. Als ik het verhaal goed lees dan was de aandacht in hoofdzaak gericht op commandoposten van SS eenheden ter plaatse en veldhospitalen/lazaretten met gewonde SS ‘ers en niet op civiele instanties in bezet gebied. Contact met of nabijheid van burgers is dan zeer beperkt geweest wat het ontbreken van oral history verklaart.
Anton Schuttelaars
bhiczei op 22 mei 2023 om 09:00
Klopt helemaal Aart, het ging inderdaad vooral om inspectie en morele support aan de SS-eenheden door Himmler.
Begrijp ik goed dat één van de foto's in Essen is genomen? Zo ja, welke is dat, dan voeg ik dat toe aan de transcriptie.
Mark Goossens
zei op 22 mei 2023 om 14:32
Interessant. Die "ik" moet wel Himmler zijn want als hij in het gezelschap was dan was hij het die zich "liet bijpraten" en die "compagnieën begroette". Het lijkt me dat de hoogste in rang dat doet en dat was Himmler (tenzij Adolf zelf er ook bij was).
Na bij Aken de Nederlandse grens te zijn overgestoken rijdt de colonne door Maastricht naar Hasselt in Belgisch-Limburg. Na een diner in Gasthaus “Zu den drei Pistolen” brengt het gezelschap de nacht door in hotel “Warson”.
Aansluitend bezocht ik in Tilburg het militaire hospitaal [in het Elisabethziekenhuis, AS], waarin zo’n 70 mannen lagen van de SS-standaarden Deutschland en Germania, die bij de gevechten tegen Antwerpen en Zeeland gewond waren geraakt. Het militaire hospitaal maakte een goede indruk, onze mannen verheugden zich zeer; ik begroette ook alle andere gewonden.
We kregen alleen daardoor een slaapplek, omdat SS Sturmbannführer von Künsberg met een paar ambassademedewerkers in het uniform van een majoor van de Feldgendarmerie onderweg was van Den Haag naar Brussel, om in de Nederlandse en Belgische Ministeries van Buitenlandse Zaken voor ons belangrijke documenten te zoeken en in beslag te nemen. Künsberg gaf zijn kamer af, zodat Wolff en ik samen in één kamer konden slapen. Gebhardt en Stumpfegger kregen onderdak bij een oud Nederlands echtpaar, dat eerst vreselijk schrok, maar de volgende dag zeer tevreden bleek over de beide artsen.
En daarmee verlaat de kolonne Nederland en Noord-Brabant. Vanuit Antwerpen gaat de reis verder naar Brussel. Vanwege de vele opgeblazen bruggen wordt dat een lange en moeizame rit: in de buurt van Aarschot steken ze op een geïmproviseerde pont de Demer over, via Tienen en Leuven bereiken ze tenslotte tegen half negen Brussel, waar wordt overnacht in hotel Gallia. De volgende dag wordt allereerst rondgekeken in Brussel, waarna de terugreis wordt aanvaard: via Waterloo naar Genval, waar het gezelschap zich enige tijd onderhoudt met de stafchef van Generaloberst von Reichenau, Generalmajor Paulus [inderdaad: de man die een kleine drie jaar later de slag om Stalingrad zou verliezen, AS]. Daarna gaat het via onder andere Wavre, Jodoigne (Geldenaken), Huy (Hoei), Dinant, Stavelot, Malmedy en Bad Münstereifel terug naar het Felsennest, het Führerhauptquartier bij Rodert, waar Hitler op dat moment de ontwikkelingen van het offensief in België en Frankrijk op de voet volgt. Na verslag te hebben uitgebracht aan de Führer volgt diep in de nacht de laatste etappe van de tocht: om 2 uur in de ochtend wordt tenslotte Flammersfeld bereikt, waar Himmlers Sonderzug, een trein annex mobiele hoofdkwartier, in die dagen was gestationeerd.
