Na de bevrijding werden naast verdachte Nederlanders ook Duitsers opgesloten in interneringskampen en strafgevangenissen. Zo vinden we een zekere joodse Bernard terug in onze pas openbaar geworden archieven. Vanwege zijn afkomst was hij met zijn vader uit Duitsland gevlucht, maar ze sloten zich desondanks aan bij de Sicherheitsdienst (SD) en verraadden vele joden. Duik mee in deze trieste familiegeschiedenis en de omgang van Nederlanders met Duitse gevangenen.
Koepelgevangenis te Breda in ca. 1955. Bron: Stadsarchief Breda, nr. 19560063.
Hitlerjugend Voor Duitse joden werd de situatie halverwege de jaren dertig steeds nijpender. Bernard en zijn vader besluiten om niet langer af te wachten en om Duitsland te ontvluchten. In 1937 komen zij in Nederland aan. Ondanks hun joodse afkomst sluiten zij zich drie jaar later aan bij de SD. Achteraf blijkt dat Bernard al lid was van de Hitlerjugend zonder dat zijn ouders hiervan af wisten. Bij aankomst in Nederland was hij slechts 17 jaar oud.
Geraffineerde verrader In 1949 wordt Bernard veroordeeld en krijgt 20 jaar gevangenisstraf opgelegd. In zijn persoonsdossier vinden we een beschrijving terug van zijn karakter en van zijn misdaden.
Bernard en zijn vader zouden tussen 1942 en 1944 vele adressen van joden hebben opgespoord en doorgegeven aan de SD. Ze legden eerst contact door hun hulp aan te bieden, bijvoorbeeld via de verkoop van sieraden, edelstenen of valse persoonsbewijzen. Op die manier konden zij vele joden verraden.
De Bijzondere Raad van Cassatie heeft geen goed woord over voor Bernard: ‘Tengevolge om dit verraad, op zeer geraffineerde en gemene wijze gepleegd, werden zeer vele personen, waaronder vele Joden, in handen v/d S.D. gespeeld hetgeen velen met de dood hebben moeten bekopen. (…) De indruk uit het dossier is zeer ongunstig en tekent hem als een geraffineerde verrader. (…) Betrokkene doet zich heel netjes en mooi voor maar is m.i. een onbetrouwbaar persoon. Maakt geen gunstige indruk.’
Mijnen Een hoger beroep wordt afgewezen en Bernard wordt in de Strafgevangenis Nieuw-Vosseveld te Vught geplaatst. Hier wordt hij nauwlettend in de gaten gehouden en zijn handelingen worden uitgebreid gedocumenteerd.
Bernard krijgt verschillende klusjes toebedeeld, zoals het schoonmaken van de studiezaal en het sportmateriaal. De opgedragen werkzaamheden zien er netjes uit, ‘doch hij mag zich graag overal mee bemoeien,’ zo lezen we in een rapportage.
In 1949 dient Bernard zelf een verzoek in tot tewerkstelling in de Nederlandse kolenmijnen. Op die manier zou hij iets terug kunnen doen voor het Nederlandse volk, zo stelt de Duitser zelf. Het verzoek wordt echter afgewezen.
Hypernerveus We krijgen algauw de indruk dat Bernard een beweeglijk persoon is, die ook wel omschreven wordt als een ‘zwakke, hypernerveuze broeder.’ Hij gedraagt zich over het algemeen netjes tegenover het personeel, maar de meeste medewerkers van de gevangenis schetsen geen positief beeld van de Duitser.
In een rapport wordt Bernard omschreven als ‘een persoon van Joodsche afstamming met een onbetrouwbaar, huichelachtig karakter. Tracht zich mooi en aardig voor te doen en heeft veel medelijden met zichzelf.’
De hoofdonderwijzer doet nog een duit in het zakje. Bernard heeft een ‘slap karakter’ en kan hij moeilijk tot een eindresultaat komen, wat volgens hem kenmerkend is voor Duitse gedetineerden. Niet alleen de oorlog, maar zeker ook zijn vader zou hem ‘verminkt’ hebben.
Gratie Bernard en zijn vader hadden niet bepaald een warme relatie. Zo zou vader zich maar weinig om het lot van zijn zoon hebben bekommerd. Deze ‘bemoeizieke knorrepot’ verbood Bernard zelfs om een gratieverzoek in te dienen, omdat dit voor hem nadelig zou kunnen zijn. Ondanks het slechte beeld dat het personeel van Bernard schetst, zien ze hem alsnog als een ‘betere uitgave dan zijn vader.’
In de loop van de jaren vijftig worden vader en zoon overgeplaatst naar de Koepelgevangenis in Breda. In 1955 krijgt Bernards vader opmerkelijk genoeg gratie en wordt hij in vrijheid gesteld. Bernard zelf moet hier nog twee jaar langer op wachten. Na slechts een fractie van zijn opgelegde straf te hebben uitgezeten, is Bernard uitgeleid naar Duitsland. Op zijn vader hoeft hij echter niet te rekenen en zijn moeder zit in Australië.
De directeur van de strafgevangenis Breda omschrijft Bernards leven als een sombere geschiedenis en verwacht dat zijn toekomst voorlopig ook niet rooskleurig zou zijn. Maar met een goede steun in de rug zou het Bernard wel moeten lukken om staande te blijven, zijn de laatste woorden van de directeur.
Openbaar Geheime archieven gaan voor het eerst sinds 75 jaar open. Voor een groot aantal dossiers vervalt de beperking op de openbaarheid na al die jaren en dat zorgt er voor dat je nu zelf kunt lezen wat er vlak na de oorlog allemaal speelde. Zoals dit verhaal over de behandeling van geïnterneerde Duitsers (toegangsnummer 55, inventarisnummer 468).
Na lezing van dit verhaal blijven voor mij enkele vragen over: Hoe is het afgelopen met deze man (vrijgelaten in het jaar ?), is hij na vrijlating teruggekeerd naar Duitsland?, hoe is zijn verdere leven verlopen (werk, relatie etc.) en is er sprake geweest van gezinshereniging (met vader, moeder, overige familie).
Helena
zei op 23 januari 2024 om 23:12
Aart, - vermoed dat antwoorden op jouw vragen veelal nog onder de privacy wetten vallen. De achternaam is in dit artikel niet voor niets uit voorzorg al afgeplakt. -- Je kunt uit het artikel in ieder geval opmaken dat hij twee jaar nadat zijn vader gratie kreeg (in 1955) eveneens gratie kreeg en toen uitgeleid werd naar Duitsland. Neem aan dat Duitse oorlogsmisdadigers die gratie kregen naar de Nederlands-Duitse grens gebracht werden en daar overgedragen werden aan de Duitse autoriteiten.
In het naschrift bij dit artikel van Lisette is het toegangsnummer 55, inventarisnummer 468 gegeven. Zoek dat even op dan vind je de naam en met een beetje zoeken vind je gauw genoeg meer over hem (wikipedia). Volgens 'De Wereld in Oorlog', 35e editie, is hij op 90-jarige leeftijd in 2013 in Duitsland overleden.
